دوزبازی

دوزْبازی، از بازیهای سنتی، فکری و رقابتی دونفره که با گذاشتن مهره‌هایی روی نقاط تقاطع خطوط درون مربعهای ترسیمی صورت می‌گیرد. ساده‌ترین نوع این بازی را دوز می‌نامند و پیشرفته‌ترین آن را نوعی بازی شبیه شطرنج دانسته‌اند (شاملو، دفتر 1/ 464؛ عسکری‌عالم، فرهنگ واژگان ... ، 166). 
دوز یعنی هر ردیفی که حریف آن را ببندد (انوری، ذیل واژه). هدف این بازی آن است که یکی از طرفین موفق شود زودتر از حریفش دانه‌های خود را در مقاطع سه‌گانۀ یک خط مستقیم ردیف کند (شاملو، همانجا). بازیکنان خطوط و جداولی مربع‌شکل روی زمین (نجفی، 1/ 720)، یا صفحه‌ای کاغذی ترسیم می‌کنند (دانشنامه ... ، 1/ 488). گاهی صفحه 3 مربع تودرتو با خطهایی پیوسته‌به‌هم دارد. بازیکنان شماری مهره در اختیار دارند و باید به‌نوبت، و هربار یک عدد از آنها را طوری بر صفحه، روی نقطه‌های تقاطع حرکت دهند که 3 مهرۀ ( لغت‌نامه ... ؛ داعی‌الاسلام، ذیل دوز) سیاه یا سفیدِ هریک از بازیکنان، در یک ردیف قرار گیرد و برنده یا بازنده مشخص شود؛ هریک از طرفین که زودتر توانست شماری از مهره‌های خود را در یک ردیف یا رج قرار دهد، بازی را برده است. 

ابزارهای دوزبازی

وسایل مورد نیاز برای این بازی، 3، 6 یا 12 دانۀ ریز، مانند مهره، گچ، زغال، تخمۀ هندوانه، تخمۀ کدو، لپه، لوبیا، سنگ، سکه، انواع صدف و یا هرچیز قراردادی دیگر ــ متفاوت بنابه موقعیت جغرافیایی هر منطقه ــ به همراه صفحه‌ای مربع‌شکل است (شکری، 1/ 418؛ شاملو، همانجا). 

شرح دوزبازی

هریک از حریفان 3 مهره یا نشانۀ یک‌جور برای خود انتخاب می‌کنند؛ مثلاً یکی 3 تکۀ کوچک گچ و دیگری 3 تکۀ کوچک زغال برمی‌دارد که باید این تکه‌ها (دانه‌ها یا مهره‌ها) در یک ردیف قرار گیرند، خواه بر یکی از 3 خط افقی یا بر یکی از 3 خط عمودی و یا بر هریک از دو خط متقاطع. بازیکنها نخست به‌نوبت، هربار یکی از نشانه‌های خود را در نقطۀ دلخواه قرار می‌دهند تا همۀ 6 نشانه در صفحۀ بازی قرار گیرد. آنگاه بازیکنان به‌نوبت، هربار جای یکی از نشانه‌ها را به انتخاب خود تغییر می‌دهند. در تغییر جا، نشانه فقط می‌تواند به یک نقطۀ تقاطع در اطراف خود منتقل شود و نه بیشتر، و نمی‌تواند یک نقطه را رد کند، آن هم بدین شرط که آن نقطه یا خانه را قبلاً نشانه‌های حریف اشغال نکرده باشد. حریفان از این موضوع آگاه‌اند و هنگام نشاندن مهره‌های خود بر صفحه یا تغییر جای آنها، مواظب‌اند که نشانه‌های خود را بر سر راه مهرۀ حریف قرار دهند، و یا از طریق تغییردادن به موقع مهره‌ها، عمل وی را خنثى کنند (شاملو، دفتر 1/ 464)، و این‌گونه بازی را ادامه می‌دهند. 

شیوه‌های بازی در گسترۀ فرهنگی ایران

دوزبازی در میان همۀ گروههای سنی از محبوبیت فراوانی برخوردار است. شیوه‌های دوزبازی در مناطق مختلف ایران، اندکی تفاوت دارد؛ مثلاً در بازی ایزدخواستی، مهره‌ها نمی‌توانند از روی خطهای داخل مربع به‌طور متقاطع عبور کنند؛ همچنین از نقطه‌ای که مهره روی آن است، تنها با یک حرکت می‌توان در فاصلۀ میان دو نقطه عبور کرد. در غیر این صورت، حرکت‌کردن قابل قبول نیست. این جابه‌جاییها از مرکز به محیط، از محیط به مرکز، و نیز گشتن دور محیط ادامه می‌یابد و دنبالۀ بازی همانند نقاط دیگر صورت می‌گیرد (رنجبر، 377). قواعد دوزبازی در خوانسار، این‌گونه است که معمولاً هرکس مهرۀ اول را بگذارد، برنده است و فرد دیگر باید مهره‌هایش را دائماً به دنبال مهره‌های فرد اول بچیند؛ بنابراین، تندی و فرزی اهمیت بسیاری دارد (امیری، 95). 
در بیشتر مناطق خراسان، طرحی که برای دوزبازی روی زمین کشیده می‌شود، بنابر اینکه هر بازیکن با 3 مهره، یا 9 مهره داشته باشد، متفاوت است. در بازی با 3 مهره (دانه یا سنگ)، یک مربع کشیده می‌شود و دو خط متقاطع عمود برهم در وسط آن رسم می‌گردد تا مربع به 4 مربع کوچک‌تر تقسیم شود. در بازی با 9 مهره، 3 مربع به اندازه‌های بزرگ، متوسط و کوچک را به‌صورت مربعهای متحدالمرکز، درون هم می‌کشند و خطهای متقاطع را در وسط آن رسم می‌کنند. دو فرد با حرکات دقیق و حساب‌شده، باید به گونه‌ای حرکت کنند تا در هریک از اضلاع به‌وجودآمده، ردیف سنگها مرتب شود؛ دراین‌صورت فردی که سنگهایش ردیف شده، برندۀ بازی است. سبزواریها و سمنانیها نیز این بازی را مشابه خراسانیها انجام می‌دهند (پروین، 59؛ قندهاری‌زاده، 91؛ بیهقی، 182؛ احمدپناهی، 86). 
مردم الشتر لرستان در دوزبازی که به آن «دوزو» می‌گویند (ایزدپناه، 61)، 3 مربع متحدالمرکز درون یکدیگر روی زمین می‌کشند و سپس زوایای این 3 مربع را به یکدیگر وصل می‌کنند. پس از خط‌کشی، مربعها یا چندضلعی نامنظمی که 8 خط و 24 نقطه دارد، به هم متصل می‌شود. هر بازیکن با 11 مهره کار را شروع می‌کند. دو نقطۀ خالی برای آغاز حرکت وجود دارد. شیوۀ چیدن مهره‌ها شبیه شطرنج است و هر بازیکن سعی می‌کند با گذاشتن مهره‌های خود در نقاط مناسب، مانع تشکیل‌شدن خطی ممتد از 3 مهرۀ بازیکن دیگر شود، زیرا اگر بازیکن بتواند با مهره‌های خود، 3 مهره را در یک خط ممتد قرار دهد، می‌تواند یکی از مهره‌های بازیکن رقیب را بردارد؛ ازاین‌رو، با دقت تمام، از فضای مورد نظر بهره می‌گیرد و مانع این کار می‌شود. حرکتهای اشتباه نیز فضای خالی در اختیار رقیب قرار می‌دهد. بازیکنی که بتواند همۀ مهره‌های رقیب را ببرد و یا مهره‌های او را در بن‌بست قرار دهد، برنده است (عسکری‌عالم، فرهنگ عامه ... ، 1/ 198- 199). 
«دوزلَمه» به ترکی به معنای چیدن در یک ردیف است. در اردبیل، نوآموزان مکتب‌خانه‌ها، دو یا سه‌نفری، دور از چشم آخوندباجی باهم دوزلمه‌بازی می‌کردند. در این بازی که معمولاً روی جلد مستطیل‌شکل جزوه صورت می‌گرفت، بازیکنان دو قطر را با قلمی رسم می‌کردند و از محل تلاقی قطرها، دو خط نیز به موازات عرض و طول مستطیل می‌کشیدند. بدین ترتیب در روی جلد جزوه، 8 خط مستقیم، 4 ضلع کناره‌های جلد، دو قطر و دو خط میان اضلاع روبه‌رو به وجود می‌آوردند. روی هریک از آنها 3 نقطه، دو نقطه در طرفین و یکی در وسط، مشخص می‌کردند. بازیکنان به‌نوبت یکی از این نقطه‌ها را با گذاشتن تکۀ کاغذ یا علامت دیگری پر می‌کردند. سعی هرکس بر آن بود که 3 نقطه روی یک خط مستقیم را به دست آورد و در ضمن، بازی را طوری پیش ببرد تا از افتادن 3 نقطۀ متوالی بر روی یک خط مستقیم به دست حریف جلوگیری کند. هرکس که زودتر از دیگران 3 نقطۀ یک خط مستقیم را می‌گرفت، برنده بود (صفری، 3/ 168-170؛ محمدی، 1/ 96). 
اردستانیها نیز برای اجرای بازی، 3 مربع تودرتو و متحدالمرکز رسم می‌کنند؛ سپس گوشه‌های 3 مربع را با 4 خط، و وسط اضلاع مربعها را نیز با 4 خط به یکدیگر وصل می‌کنند. این 8 خط را می‌توان مبنای نام‌گذاری این بازی به «هشت‌پایه» یا «هشت‌پای» شمرد. برای شروع بازی قرعه می‌کشند و دو بازیکن به‌ترتیب، مهره‌های خود را روی نقاط تقاطع اضلاع مربعها با 8 خط، قرار می‌دهند. هر بازیکنی که موفق شود 3 مهرۀ خود را در یک ردیف قرار دهد و در اصطلاح محلی «رج کند»، فرصت یک بازی را از حریف می‌گیرد و این‌گونه او را وادار می‌کند تا یکی از مهره‌هایی را که در دست دارد، بکشد یا بسوزاند و یا در خانۀ وسط مربعها قرار دهد. بازی به همین نحو ادامه می‌یابد تا یکی از دو بازیکن، شمار مهره‌هایش از 3 کمتر شود که در این صورت، دیگر امکان دوزکردن یا رج و ردیف‌شدن برایش باقی نمی‌ماند و بازی را به حریف وامی‌گذارد و بازنده محسوب می‌شود (هاشمی، 491). 
در آمل، جوز به معنای میزان و ردیف است. در شیوۀ بازی آملیها، هرگاه 3 ریگ به موازات هم قرار بگیرد، یک جوز است. در پایان، جوزها شمرده می‌شود و هر بازیکنی که جوزهای بیشتری داشته باشد، برنده است (مهجوریان، 89). 

دوز در کنایات

دودوزه‌بازی یا دوزوکلک‌چیدن از جملۀ اصطلاحاتی است که از بازی دوز گرفته شده، و کنایه از سروکارداشتن با هر دو طرف بازی است، چنان‌که نفع هریک از آنها موجب ضرر دیگری است، و در اصطلاح امروزی، به حقه‌باز دوآتشه معروف است (مستوفی، 3/ 408؛ فهری، 371؛ قنبری، 382). دوز را اصطلاحاً مقدمه‌چینی برای فریب‌دادن کسی نیز می‌گویند. همچنین دوز برای کسی چیدن، کنایه از اسباب فریب‌دادن کسی را فراهم‌کردن است (داعی‌الاسلام، ذیل عبارت). 

مآخذ

احمدپناهی سمنانی، محمد، آداب و رسوم مردم سمنان، تهران، 1383 ش؛ امیری خوانساری، هوشنگ، فرهنگ باستانی خوانسار، تهران، 1381 ش؛ انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، 1381 ش؛ ایزدپناه، حمید، فرهنگ لکی، مؤسسۀ فرهنگی جهانگیری، 1367 ش؛ بیهقی، محمود، دایرةالمعارف بزرگ سبزوار، سبزوار، 1383 ش؛ پروین گنابادی، محمد، بازیهای محلی ایران، تهران، 1355 ش؛ داعی‌الاسلام، محمدعلی، فرهنگ نظام، تهران، 1363 ش؛ دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، 1375 ش؛ رنجبر، حسین و محمدرضا ایزدی، سرزمین و فرهنگ مردم ایزدخواست، تهران، 1373 ش؛ شاملو، احمد، کتاب کوچه، حرف ب، تهران، 1377 ش؛ شکری، گیتی، فرهنگ دبستانی، تهران، 1374 ش؛ صفری، بابا، اردبیل در گذرگاه تاریخ، تهران، 1362 ش؛ عسکری‌عالم، علی‌مردان، فرهنگ عامۀ لرستان، خرم‌آباد، 1386 ش؛ همو، فرهنگ واژگان لری و لکی، خرم‌آباد، 1384 ش؛ فهری، ابوالحسن، فرهنگ المحیط، تهران، 1380 ش؛ قنبری عدیوی، عباس، امثال و حکم بختیاری، شهرکرد، 1387 ش؛ قندهاری‌زاده، فرزاد، «زمینه‌های آموزشی، تربیتی و مهارتی در بازیهای محلی خراسان»، مجموعۀ مقالات نخستین همایش بازی، فرهنگ، جوانان، تهران، 1382 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ محمدی (کلهر)، آیت و فاطمه محمدی، فرهنگ بازیهای محلی ایلام، تهران، 1383 ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1343 ش؛ مهجوریان نماری، علی‌اکبر، باورها و بازیهای مردم آمل، ساری، 1374 ش؛ نجفی، ابوالحسن، فرهنگ فارسی عامیانه، تهران، 1378 ش؛ هاشمی، احسان‌الله، «دودوزه‌بازی و نکاتی دیگر»، آینده، تهران، 1372 ش، س 19، شم‍‌ 4-6.  

فاطمه شعبانی اصل