دستها و نقشها

دَسْتْها و نَقْشْها، عنوان نشریۀ تخصصی هنرهای سنتی و صنایع دستی. دستها و نقشها عنوان فصلنامه‌ای است که از سوی وزارت صنایع (سازمان صنایع دستی و گردشگری ایران) انتشار یافته است. این نشریه طی چند دوره به طور نامرتب منتشر شده است. شمارۀ نخست آن در بهار 1371 ش به چاپ رسیده، و آخرین دورۀ انتشار آن ــ در دو شماره ــ در 1386 ش بوده است. 
مدیرمسئول این نشریه در شماره‌های مختلف مهرداد وقوفی، حمیدرضا مرتضایی، و حسین آروری، و سردبیر آن حمیدرضا نوروزی‌طلب بوده‌اند. در 1386 ش، مدیرمسئول این مجله حسین هاتفی، و سردبیر آن آرزو پاک بوده است. همچنین شورای دبیران این مجله علی بلوکباشی، کاظم سادات اشکوری، جلال ستاری، و فرامرز طالبی بوده‌اند. این فصلنامه دارای ویژه‌‌نامه‌هایی هم بوده که به لاتین نیز ترجمه شده است. در این مقاله شماره‌ها و دوره‌های در دسترس ارزیابی شده‌اند.
همان‌طور که از عنوان مجله پیدا ست، این نشریه به بررسی و ارتباط دست و ابزارهای دستی و نقشهای خلق‌شده می‌پردازد که ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر در آن تجلی یافته است، چنان‌که مظلومی در مقاله‌ای، به ارتباط دست و صنعت در هنر خلاق صنایع دستی می‌پردازد و معتقد است که دست معرف همۀ وجود انسان و قصد انسان و حال و اعتقاد او ست؛ وقتی که دست و دل همپا شدند، بهترین اثر ایجاد می‌شود (ص 68-71). تلاش این نشریه معرفی فرهنگ بومیِ اقوام مختلف ایران بود. نویسندگان در مقالات مختلف به رابطۀ بین صنایع بومی و فرهنگ آن منطقه می‌پردازند و تأثیر و تأثر صنعت و هنر دستی خاص فرهنگ محلی را بر یکدیگر بررسی می‌کنند و تنوع صنایع دستی در ایران را نیز ریشه در خصوصیات فرهنگ بومی پدیدآورندگان و خلاقیتهای قومی می‌دانند (نک‍ : نوروزی‌طلب، 57- 58). 
بیشتر موضوعات این مجله رشته‌های مختلف صنایع دستی، از‌جمله نساجی سنتی، بافته‌های داری و زیراندازها، پوشاک سنتی، هنر چاپ، صنایع دستی سنگی، فلزی، چرمی، چوبی، نقاشی، نگارگری، سفال، سرامیک، کاشی و جز اینها، و نیز پیشه‌ها و مشاغل مربوط به این رشته‌ها بوده است. از‌ جملۀ صنایع دستی بررسی‌شده در این نشریه، فرش است که به عنوان یکی از کهن‌ترین صنایع دستی ایران معرفی گردیده است. همچنین در این بخش، ابزارآلات قالی‌بافی در ایران، از عصر مفرغ تا آغاز دورۀ میلادی، بررسی، و نظریه‌ها و گمانه‌زنیهای مختلفی در خصوص پیدایش بافندگی در ایران ــ با وجود نشانه‌هایی از این ابزارها در عهد مفرغ ــ بیان شده، و قدیمی‌ترین قالی شناخته‌شده در جهان، پازیریک، معرفی گشته است («فرش ... »، 37-43؛ حصوری، 16-21). در همین باب، لوی در مقاله‌ای قالی‌بافی کردی و ویژگیهای آن را مورد بررسی قرار می‌دهد و آن را با نوع زندگی و فرهنگ مردم این منطقه منطبق می‌داند و به همین سبب، به آن هویت کردی می‌بخشد (ص 22-33).
بافته‌های داری و زیراندازهای دیگری نیز در این نشریه بررسی شده‌اند که ازجمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: زیلو (ه‍ م) و زیلوبافی در میبد (جانب‌اللٰهی، 14-23)، گلیم (ه‍ م) و گلیم‌بافی به‌ویژه در میان ایلات و عشایر استانهای اردبیل و آذربایجان شرقی («گلیمها ... »، 15-22)، چیغ‌بافی، چیت‌بافی، و بافته‌های دیگری مانند خورجین، توبره، چادر، و جز اینها. 
در این نشریه، نقش اسب در دست‌بافتهای روستایی و عشایری ایران و تزیینات مربوط به آن نیز مورد مطالعه قرار گرفته است («رواج ... »، 49؛ امیراحمدی، 29-33؛ مدیرامانی، 54-61). از دیگر صنایع دستی معروف و قدیمی که در این نشریه معرفی شده، صنعت آهنگری (ه‍ م) و صنایع دستی فلزی است؛ دربارۀ پیشینه و تاریخچۀ این صنعت، از داستان تخت سلیمان و اسطورۀ کاوۀ آهنگر یاد می‌شود که ارتباط مستقیمی با این پیشه داشته‌اند («مقدمه‌ای ... »، 25- 29). 
نشریۀ دستها و نقشها پیرامون هنر و کاربرد آن در صنایع دستی، نگاهی اجمالی به جواهرسازی و تاریخ آن نیز داشته و در باب صنایع دستی سنگی، به مهره‌ها و آینه‌ها و شیشه‌ها، و کاربرد آنها در ساخت زینت‌آلات اشاره کرده است (فیچ، «هنر ... شیشه ... »، 30-37). صنایع دستی مستظرفه، سفال و سرامیک بخش دیگر هنرهای دستی را شامل می‌شود که مبحث مستقلی را در این فصلنامه به خود اختصاص داده است. سفال و سفالگری در تبریز و شهوار میناب مضمون مقاله‌هایی است که در آن از سابقۀ هنر سفالگری، ارتباط این هنر با اقتصاد و مذهب، تحول آن در ارتباط با استعداد و روحیۀ خلاق و قدرت ابتکار ایرانیان، و از علاقۀ آنها به هنر سخن گفته شده است؛ در آخر نیز به‌طور مجمل، شیوۀ سنتی ساخت، و نوع خاک، کوره‌های پخت، چرخهای سفالگری، و مواد رنگین برای تزیین این ظروف شرح داده شده است (تطهیری‌مقدم، 39-45؛ پارسا، «سفالگری ... »، 34-37). 
در این نشریه، دربارۀ صنعت قلم‌زنی و حکاکی با استاد هاکوپیان مصاحبه‌ای شده است. در این گفت‌وگو، قلم‌زنی و حکاکی دو هنر جدا از هم نام برده می‌شوند. هاکوپیان قلم‌زنی را کاری سنتی می‌داند و آن را با بافندگی مقایسه می‌کند، و حکاکی را در حیطۀ مجسمه‌سازی می‌شمارد. در بخشی دیگر از نشریه نیز برای هنر قلم‌زنی ایران، همتا و همانندی را در جهان نمی‌بینند (بداغی، 46-53؛ راعی، 72-76). 
رقعه‌دوزی (ممیز، 62-63)، هنر مینیاتور (افتخاری، 64-65)، صنعت ورشو‌سازی («یادی ... »، 67)، احرام‌بافی («رونق ... »، 30)، صنایع دستی چوبی، خراطی، حکاکی (فیچ، «هنر ... چوب»، 36-43)، قلاب‌دوزی (طالبی، 38-41) و معرفی استادکاران و هنرمندان صاحب‌نام این رشته‌ها، بخشی از مقالات نشریه را به خود اختصاص داده و در آن به طرز کار متفاوت بافت و ساخت این هنرها پرداخته شده است. 
دستها و نقشها صنایع دستی را به عنوان پدیده‌ای هنری معرفی می‌کند و اصول ساختاری و زیبایی‌شناسانۀ این هنر را مورد پژوهش قرار می‌دهد و در همین باب، در مقاله‌ای به زیورآلات زنان و کودکان ترکمن که زرگران محلی آنها را می‌سازند، اشاره می‌کند (نظری، 15- 35). در ارتباط مهره‌ها و طلسمها برای دفع چشم‌زخم نیز مقاله‌ای به خرمهره (ه‍ م)، و رنگ جادویی و مراحل تولید آن اختصاص داده شده است (پارسا، «خرمهره ... »، 38-41). 
در شماره‌های مختلف نشریه، ضمن بررسی تأثیر صنایع دستی بر اشتغال‌زایی، تلاش شده است تا ضرورت اعتلای صنایع و هنرهای دستی در ارتباط تنگاتنگ با نیازها و تحولات بنیادی جامعه، علل اضمحلال این صنایع، و نیز راهکارهایی برای احیای رشته‌های منسوخ ارائه شود («چه کنیم ... »، 4-13؛ «قدر ... »، 3- 9). همچنین از صنایع و هنرهای دستی به عنوان جزء تفکیک‌ناپذیر بدنۀ فرهنگی ایران یاد شده است که چونان بخشی از ملزومات زندگی روزمره مطرح بوده‌اند. خطر فراموشی و منسوخ‌شدن آنها در ویژه‌نامه‌ای از نشریه مطرح، و به برخی از این صنایع که یا کاملاً منسوخ شده‌اند و یا در حال فراموشی‌اند، نیز اشاره شده است؛ از آن جمله، رشته‌های منسوخِ صنایع دستی، صنایع سنتی نساجی، چاپهای سنتی، صنایع سنتی سنگی، صنایع دستی چوبی، و صنایع مستظرفه و پیشه‌های مربوط به صنایع دستی، مانند رنگرزی و نخ‌ریسی، را می‌توان نام برد («وقتی ... »، 4-7).
ارتباط فرهنگی و حسن هم‌جواری برخی کشورها با ایران، و نفوذ و تأثیر صنایع دستی ایران در این کشورها باعث شده است تا برخی از آنها به تولید صنایع مستقلی دست یابند. نقشهای کشمیری و هنرهای دستی و شماری از هنرهای تزیینی آن نشانی از همین تأثیرات است (رادهاراینا، 24-25).

مآخذ

افتخاری، محمود، «یادی از استاد علی کریمی»، دستها و نقشها، تهران، 1377 ش، شم‍ 6؛ امیراحمدی، بهرام، «صنایع دستی عشایری، هنری آمیخته با زندگی کوچ‌نشینی»، همان، 1371 ش، شم‍ 1؛ بداغی، ذبیح‌الله، «گفت‌وگو با استاد هاکوپیان»، همان، 1377 ش، شم‍ 6؛ پارسا، محراب، «خرمهره، مظهر رنگ جادویی»، همان، 1375 ش، شم‍ 4؛ همو، «سفالگری در شهوار میناب»، همان، 1376 ش، شم‍ 5؛ تطهیری‌مقدم، فریده و فریدون داداش‌پور، «سفالگری در تبریز، کارگاه سفالگری برادران قابچی»، همان، 1377 ش، شم‍ 6؛ جانب‌اللٰهی، محمدسعید، «نگاهی به زیلوبافی در میبد»، همان، 1374 ش، شم‍ 3؛ «چه کنیم تا صنایع دستی متحول شود؟»، همان، 1377 ش، شم‍ 6؛ حصوری، علی، «ابزارهای قالی‌بافی در ایران از دورۀ مفرغ تا آغاز دورۀ میلادی»، همان، 1373 ش، شم‍ 1؛ رادهاراینا، «تأثیرهای گوناگون، کمال ترکیب پیوندها و خویشاوندیهای هنرها و صنایع تزیینی کشمیر از سال 1400 تا 1900 میلادی»، ترجمۀ کلود کرباسی، همان، 1374 ش، شم‍ 3؛ راعی، رجبعلی، «با هنرمند شهر کوچک دهق: برای هنر قلم‌زنی ایران، همانندی در جهان نیست»، گفت‌وگو، همان، 1371 ش، شم‍ 1؛ «رواج چیغ‌بافی، عامل اشتغال زنان عشایر زاگرس‌نشین»، همان، 1386 ش، شم‍ 1؛ «رونق احرامی‌بافی در ایلام»، همان؛ طالبی، فرامرز، «قلاب‌دوزی در گیلان»، همان، 1376 ش، شم‍ 5؛ «فرش ایران، نقش مواج و زیبای هنر بر بستر پرتب‌وتاب کار، تولید و زندگی»، همان، 1371 ش، شم‍ 1؛ فیچ، ژانت، «هنر و صنعت جواهرسازی ـ چوب»، ترجمۀ دیهیم بهزادی، همان، 1376-1377 ش، شم‍ 2؛ همو، «هنر و صنعت جواهرسازی (شیشه و سرامیک)»، همان، 1377 ش، شم‍ 6؛ «قدر زر زرگر شناسد، قدر گوهر گوهری»، همـان، 1376-1377 ش، شم‍ 2؛ «گلیمهـای اردبیل»، همـان، 1377 ش، شم‍ 6؛ لـوی، آلبرتو، «تأثیر تصویرپردازی بر طرح فرشهای کردی»، ترجمۀ کلود کرباسی، همان، 1373 ش، شم‍ 1؛ مدیـرامانـی، افسانـه، «نقـش اسب در دست‌بافتهای روستـایـی ـ عشایری ایران و تزیینات مربوط به اسب»، همان، 1377 ش، شم‍ 6؛ مظلومی، رجبعلی، «نگاهی به کارکرد تاریخی دست و صنعت در هنر خلاق صنایع دستی»، همان، 1371 ش، شم‍ 1؛ «مقدمه‌ای بر آهنگری»، همان، 1377 ش، شم‍ 6؛ ممیز، مرتضى، «یادی از فیروزه صابری: عمر کوتاه دوبارۀ رقعه‌دوزی»، همان؛ نظری داشلی‌برون، زلیخا، «زیورهای ترکمنی»، همان، 1376-1377 ش، شم‍ 2؛ نوروزی‌طلب، حمیدرضا، «تجلیات فرهنگ ایران در هنرهای تجسمی»، همان، 1371 ش، شم‍ 1؛ «وقتی قلب سنت از تپش بازمی‌ایستد»، همان، 1386 ش، شم‍ 1؛ «یادی از حاج علی میناگر»، همان، 1377 ش، شم‍ 6.  

سکینه برجی