دستمال بازی

دَسْتْمالْ‌‌بازی، یا رقص دستمال، رقص چوپی، نوعی رقص ــ یا بـه گفتـۀ برخی از محلیها، بـازی ــ که بـا در دست گرفتـن دستمال و حرکت‌دادنِ آن، به هنگام جشنها در میان لرها، کردها و اهالی جنوب ایران اجرا می‌شود. این رقص را بیشتر زنان و دختران، به ویژه دختران دم بخت انجام می‌دهند، اما گاهی مردان هم با زنان به اجرای آن می‌پردازند. 
در این رقص، زنان با لباسهای رنگارنگ در کنار یکدیگر در یک صف می‌ایستند و درحالی‌که هر یک دو دستمال در دست دارند، با صدای دهل و سرنا، دستمالها را به حرکت درمی‌آورند و هماهنگ با موسیقی، پاها را به جلو و عقب حرکت می‌دهند؛ با تندشدنِ آهنگ، حرکات پاها و دستمالها نیز تندتر می‌گردد و با یک ضرب‌آهنگ، همه باهم به عقب می‌روند و با ضرب‌آهنگی دیگر به جلو می‌آیند. این نوع حرکت «پس برو، پیش بیا» نام دارد (ثواقب، 656-657). در میان کردها، زنان و گاه مردان و زنان با یکدیگر این رقص را انجام می‌دهند، با این تفاوت که معمولاً تنها نفر اولِ صف دستمال در دست دارد. گاهی نیز نفر اول یک دستمال در دست راست و یک دستمال در دست چپ می‌گیرد و گوشۀ یکی از این دستمالها را به دست نفر کنار خود می‌دهد (جاوید). 
در کرمانشاه و برخی از نقاط کردستان دستمال‌بازی را رقص چوپی یا چوپی‌گرفتن می‌نامند (اسدی، 353؛ ثواقب، 656). در گذشته، «چوپی» پرچم یا عَلَمی بوده که هنگام جنگ در دست علم‌دارِ سپاه قرار می‌گرفته است تا پیوسته آن را در میدان نبرد بچرخاند. افتادن یا ثابت نگه‌داشتن چوپی نشان‌دهندۀ تسلیم و یا قبول شکست بوده است (خسروی، غلام‌عباس، 120). صفی‌زاده بر آن است که لفظ چوپی مرکب از دو واژه است: چو به معنی رفتن، و پی به معنای پا؛ و در کل به معنای رفتن و یا «حرکت پا»، نیز دنبال‌کردن و کاری را ادامه‌دادن است (ص 72). در هنگامِ دستمال‌بازی یا رقص چوپی نیز جلودار بازی، با بالابردن دستمال خود رقص را آغاز می‌کند. معمولاً این فرد کسی است که در اجرای صحیح چوپی مهارت لازم را دارد. او از میان افراد بزرگ‌تر انتخاب می‌شود و احترامش واجب است. به این فرد سرچوپ یا سرچوپ‌کش می‌گویند (همانجا). 
دستمال‌بازی از لحاظ حرکاتِ پا، به انواعِ یک‌پا، 3پا، 5پا، 6پا و 7پا، و از نظر تعداد دستمالهای در دستِ بازیکنان نیز به دودستماله و 4دستماله تقسیم می‌شود. اگرچه دستمال‌بازی در میان کسانی که آن را اجرا می‌کنند، از لحاظ محتوا و مضمون تقریباً یکسان است، اما از نظر برخی موارد ظاهری، در اجراهای گوناگون آن تفاوتهایی مشاهده می‌گردد (جاوید). 
عشایر بویراحمد و قشقایی، در دستمال‌بازی، دستمالها را با حرکت دستها بالا و پایین می‌برند و در مناطق ممسنی و کهگیلویه، رقص دستمال را به حالت دستمال‌افشان و به‌صورت چرخش در بازوان و در اطراف سر اجرا می‌کنند (مجیدی، 499-500). 
زنان بختیاری در هنگام دستمال‌بازی در هر دست یک دستمال می‌گیرند و با تکان‌دادنِ دست و پا، جلو و عقب می‌روند و به دور دایره‌ای فرضی می‌چرخند (لمعه، 115؛ خسروی، عبدالعلی، 147). بختیاریهای هفت‌لنگ‌ در هنگام دستمال‌بازی دایره‌ای تشکیل می‌دهند و می‌رقصند (خسروی، غلام‌عباس، همانجا). در میان بختیاریهای چهارلنگ نیز افراد دست در دست هم و شانه‌به‌شانه دایرۀ رقص را تشکیل می‌دهند و به‌صورت 3پا می‌رقصند (همانجا). 
در میان بختیاریها، دو نوع دستمال‌بازی براساس شکل و شیوۀ اجرا، بیشتر معمول است: رقص آرام و رقص تند. در رقص آرام، به‌طور ضربی 3 قدم به جلو برمی‌دارند و دو قدم به عقب برمی‌گردند و طوری حرکت می‌کنند که از دایرۀ رقص خارج نمی‌شوند. اما در رقص تند دستمالها را به‌سرعت دور سر می‌چرخانند و روی شانه‌ها می‌اندازند؛ گامها را نیز به‌صورت تند به جلو برمی‌دارند و به عقب برنمی‌گردند (خسروی، عبدالعلی، همانجا). 
غلام‌عباس خسروی از دو نوع رقص دستمال یاد می‌کند: رقص سنگین و رقص تند. وی می‌نویسد: رقص سنگین را به‌سبب وقار و اصالت آن، افراد مسن و سالمند به شکل جمعی و دایره‌وار انجام می‌دهند؛ از اقسام این رقص‌ می‌توان به «شیرعلی‌مردان»، «دی‌بلال» و «لچک‌ریالی» اشاره کرد. در رقص تند که در منطقۀ هفت‌لنگ اجرا می‌شود، رقصندگان نخست دایره‌ای تشکیل می‌دهند و هنگامی که متر مقام سریع می‌شود، حلقۀ رقص را به هم می‌زنند و درحالی‌که داخل هم می‌چرخند، دستمالها را بالا و پایین می‌برند و به چپ و راست می‌چرخانند که به آن دودستماله می‌گویند (همانجا). 
در میان ساکنان چهارمحال‌ و بختیاری، دستمال‌بازی با نواختن این مقامها اجرا می‌شود: آهای‌گل، دانی‌دانی، دی‌بلال، می‌ناب‌نوش، درواکن، دختر لچک‌ریالی، شیری‌جون، دینه‌دینه، سه‌پا، سکینه‌شهباز، دی‌گل‌بلال، عزیزم، بالابلن، باغ نو، سحرناز، گل بادوم، ناصرخان، ای‌وای، شال‌قواسوز، یه‌لمبه، سی‌روروکن، بروبرگرد، کمندونه، گلی‌جون، دختر بویراحمدی، لای‌لای‌چهرازی، لا‌لای‌سرکوهی، گلم ای‌وای، بلال‌آوی، هی نای هی، تی‌کال‌برنو، شیرعلی‌مردون، دوالای، گل ای گل، و زبیده پا شو (صحراشکاف، 97). اما در میان قشقاییها این مقامها نواخته می‌شوند: هَلِی سنگین، هَلِی، لَکی و دستمال‌ریزان (کیانی، 287)؛ این مقامها را با سازهای سرنا و دهل می‌نوازند و ریتم همۀ آنها شش‌هشتم است و چون برای اجرای دستمال‌بازی نواخته می‌شوند، به آنها مقامهای دستمال‌بازی یا چوپی‌بازی می‌گویند (صحراشکاف، 96). 
در کرمانشاه، اجراکنندگان رقص چوپی نخست دسته‌جمعی، و سپس به‌نوبت، تک‌تک و دودستمالی می‌رقصند. در سقز نیز رقص دستمال را زنان و دختران جوان اجرا می‌کنند. آنها به نفر اول سرچوپی‌کش و به نفر آخر گاوانی می‌گویند. هر اندازه نفر اول با شور و حرارت به اجرای حرکات و چرخاندن دستمال می‌پردازد، نفر آخر ملایم‌تر می‌رقصد (اسدی، 252-253). سرچوپی‌کش دو دستمال رنگین در دو دست می‌گیرد؛ دستمال دست راست آزاد است و سرچوبی‌کش در هوا حرکات جالبی به آن می‌دهد؛ سرِ دستمالِ دست چپ، در دست رقصندۀ دوم است (صفی‌زاده، 72). 
کردها نیز رقص چوپی را هم به‌صورت جداگانه و هم به‌صورت مرد و زن باهم اجرا می‌کنند که این پیوستگی رقص را به کردی «گه‌نِم‌و‌جو» (= گندم و جو) می‌گویند (همانجا). در سقز، به رقص دستمال «رقص راستی» نیز می‌گویند که شیوۀ اجرای آن در این منطقه تفاوتی با دیگر مناطق کردستان ندارد؛ ترانه‌های رقص راستی اینها ست: آمینه له سه‌ر حوض و حمامی، آمینه گواره‌کانت، مه‌لرزینه، مه‌له‌نگینه، ناسکولی گیان مه‌گری، نشمیل، و شه‌مامه و خال‌خال (فاروقی، 25). 
در جنوب ایران و در شهر بندرعباس، هنگامی که لباس عروس را از خانۀ داماد می‌آورند، گروهی از زنان با پوشیدن دامنهای گشاد و زدن نقابهای سیاه به صورت، دستمالهای پولکی‌دوز را در دست می‌گیرند و هم‌زمان با تکان‌دادن دستمالها و چرخیدن گرد هم به شادی می‌پردازند. برخی از مردان نیز با پوشیدن دامن زنانه در این رقص شرکت می‌کنند (شیرازی، 105). بوشهریها نیز دستمال‌بازی را به‌صورت چهاردستماله و مرد و زن باهم اجرا می‌کنند (نصری، 426). 
در مراسم عروسی کوه‌نشینان ایل سرخی فارس، زنان با نوای ساز و نقاره به‌صورت جمعی و دایره‌وار دستمال‌بازی، و مردان ترکه‌‌بازی / چوب‌بازی می‌کنند (شهبازی، 163). 
در شهر میناب، در مراسم حنابندان خنچۀ حنا را نخست به زیارتگاه می‌برند و تبرک می‌کنند؛ سپس در راه منزل عروس، زنان همچنان‌که کِل می‌زنند، گوشۀ چادر خود را به جای دستمال بالا می‌آورند و تکان می‌دهند؛ به این رسم زنان دستمال‌بازی می‌گویند. در تمامی مدت حنابندان دختران و زنان دستمالهایشان را بر روی سر عروس و داماد تکان می‌دهند و نقل می‌پاشند (سعیدی، 225-230). 

مآخذ

اسدی، عباسعلی، مراسم عروسی، مشهد، 1391 ش؛ ثواقب، جهانبخش، دریاچۀ پریشان و فرهنگ منطقۀ فامور، شیراز، 1386 ش؛ جاوید، هوشنگ، تحقیقات میدانی؛ خسروی، غلام‌عباس، «آداب و رسومِ فراموش‌شده (هنر و فرهنگ از یاد رفته) ... »، ایلات بختیاری و لرستان، به کوشش کیانوش کیانی هفت‌لنگ، تهران، 1389 ش؛ خسروی، عبدالعلی، فرهنگ بختیاری، تهران، 1368 ش؛ سعیدی، سهراب، فرهنگ مردم میناب، تهران، 1386 ش؛ شهبازی، عبدالله، ایل ناشناخته، تهران، 1366 ش؛ شیرازی، شریف، «رقص در ایران»، رستاخیز جوانان، تهران، 1357 ش، شم‍ 135؛ صحراشکاف، پرویز، بَردشیر، اهواز، 1388 ش؛ صفی‌زاده، فاروق، پژوهشی دربارۀ ترانه‌های کردی، تهران، 1375 ش؛ فاروقی، عمر، فرهنگ مردم سقز، سقز، ادارۀ فرهنگ و هنر؛ کیانی، منوچهر، سیه‌چادرها، تهران، 1371 ش؛ لمعه، منوچهر، فرهنگ عامیانۀ عشایر بویراحمدی و کهگیلویه، تهران، 1353 ش؛ مجیدی کرایی، نورمحمد، تاریخ و جغرافیای ممسنی، تهران، 1371 ش؛ نصری اشرفی، جهانگیر و دیگران، وازیگاه، تهران، 1392 ش. 

هوشنگ جاوید