درة التاج و مرقاة المعراج

دُرَّةُ التّاجْ وَ مِرْقاةُ الْمِعْراج، از کتابهای معروف روضه در اواخر دورۀ قاجار، تألیف حاج میرزا محسن نیشابوری (1226-1303 ش) ملقب به تاج‌الواعظین و متخلص به تاج واعظ. 
تاج‌الواعظین این کتاب را در 1283 ش، تألیف کرده است. کتاب 4 سال بعد، به دستور حاج زین‌العابدین تقی‌اُف، ثروتمند مشهور باکویی، در تفلیس چاپ شد. درة التاج مشتمل بر سرگذشت مؤلف، و مطالبی به نظم و نثر در توحید، نعت پیامبر (ص)، منقبت امامان شیعه (ع) و مراثی و ذکر واقعۀ کربلا، به همراه حکایات و اندرزهایی برای تربیت اخلاقی مردمان است. بخشی از آن نیز حاوی چیستان و اوراد و اذکار و طلسمات است (طاهراحمدی، 103). 
آقابزرگ به‌اشتباه، دو کتاب به تاج‌الواعظین نسبت می‌دهد: درة التاج (8/ 94) و درة التاج و مرقاة المعراج (8/ 95). همچنین مشار کتابی دیگر به نام رهبر سخن را از تألیفات وی معرفی می‌کند (2/ 2109). 
تاج‌الواعظین شاعری خوش‌ذوق بود و نثری پخته داشت. او با ادب فارسی و عرب، و تفسیر قرآن و حدیث نیز آشنا بود. وی افزون ‌بر فلسفه و عرفان، در موسیقی هم متبحر بود؛ اهل موسیقی او را هنرمندی بزرگ می‌دانند (خالقی، 1/ 318-320، 355). 
براساس صدای ضبط‌شدۀ تاج‌الواعظین بر مونوگراف، او مجلس وعظ را با آیه‌ای از قرآن کریم آغاز می‌کرد و سپس شعری را در یکی از گوشه‌های ردیف موسیقی می‌خواند. لحن کلام او استوار و شمرده و بلیغ، و تا حدی شبیه مرشدهای شاهنامه‌خوان سنتی بوده است (سپنتا، 90). از اجراهای شورانگیز و قدرت صدا و موقع‌شناسی او، و نیز ارادتش به خاندان رسالت، داستانهایی نقل شده است (ستایشگر، 3/ 128- 129). 
در کتاب درة التاج، به‌جز نقل مراثی و مصائب، به برخی باورهای مردم و عادات روزمرۀ آنها نیز اشاره شده است (برای نمونه، نک‍ : ص 21، 24، 49، 145، 151، 152، 175، 179؛ نیز طاهراحمدی، 99-126). 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ تاج‌الواعظین، محسن، درة التاج و مرقاة المعراج، تفلیس، 1324 ق؛ خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، 1368 ش؛ سپنتا، ساسان، چشم‌انداز موسیقی ایران، تهران، 1369 ش؛ ستایشگر، مهدی، نام‌نامۀ موسیقی ایران‌زمین، تهران، 1376 ش؛ طاهراحمدی، محمود، «تشکلهای مذهبی: مجالس روضه‌خوانی به روایت تاج واعظ»، تاریخ اسلام، تهران، 1380 ش، شم‍ 8؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1351 ش. 

حسن ذوالفقاری