در مدرسه سید قلیچ ایشان

دَرْ مَدْرِسۀ سِیِّدْ قِلیچْ ایشان، فیلمی مستند با مایه‌های پژوهشی و مردم‌نگارانه به کارگردانی فرشاد فداییان. در این فیلم ضمن ثبت مدرسۀ سید قلیچ ایشان به‌عنوان یکی از مدرسه‌های علوم دینی، چگونگی زندگی و فعالیت طلبه‌های دینی آن نیز بررسی شده است.
این فیلم یکی از مجموعه‌فیلمهای «کودکان سرزمین ایران» است، که به تهیه‌کنندگی شبکۀ دو سیمای جمهوری اسلامی ایران، در فاصلۀ سالهای 1374-1376 ش ساخته شدند. با این کار، افزون ‌بر گرد‌هم‌آوردن شماری از کارگردانان بنامِ نسلهای مختلف سینمای مستند ایران و تولید مجموعه‌ای از آثار دربارۀ مراسم، آیینها و فرهنگ مردم نواحی مختلف کشور، اتفاق مهمی در عرصۀ سینمای مستند قوم‌پژوه رقم خورد (امامی، 55).
فیلم با تصویری از ساختمان مدرسه و طلبه‌های عازم آنجا آغاز می‌شود. این نما با میان‌نویسی قطع می‌شود که در آن، نوشته شده است: «سید قلیچ ایشان در روستای خود در درۀ قره‌بالخان سرگرم احداث یک مدرسۀ دینی است». در میان‌نویسهای بعدی به اطلاع تماشاگر می‌رسد: «تمام کار احداث بنا بر عهدۀ دو تن بنّا ست و سید قلیچ ایشان بر تمام کارها نظارت می‌کند». این میان‌نویسها بیننده را دچار این اشتباه می‌کند که ساخت مدرسه در زمان ضبط فیلم در حال انجام است، اما در چهارمین میان‌نویس مشخص می‌شود که این متون برگرفته از کتاب سفرنامۀ خراسان و سیستان، تألیف چارلز ادوارد ییت در نوامبر 1894 است. 
مدرسۀ سید قلیچ ایشان، به همراه مسجدی در روستای کریم ایشانِ شهرستان مراوه‌تپه در مسیر جادۀ کَلاله به این شهرستان، در منطقۀ ترکمنهای شاخۀ گوکلان یا گوکلنگ، در استان گلستان قرار دارد. مراوه‌تپه واقع در شرقی‌ترین بخش استان گلستان، از شمال با کشور ترکمنستان، از شرق با استان خراسان شمالی، از غرب با بخش داشلی‌برون شهرستان گنبد، و از طرف جنوب با شهرستان کلاله هم‌مرز است. 
این مدرسه کهن‌‌ترین ساختمان مسجد و مدرسۀ علوم دینی ترکمنهای ایران، و ساختمانی است که با قدمتی در حدود 100 سال، خصوصیات بناهای قدیم‌تر را نیز دارا ست و برخی از ویژگیهای معماری بناهای آسیای مرکزی و ایرانی را می‌توان در آن مشاهده کرد. طول ساختمان مسجد حدود 17 متر و عرض آن 13 متر، و طول و عرض ساختمان مدرسه ــ که با فاصلۀ اندکی از مسجد بنا شده است ــ هرکدام حدود 30 متر است. معماری مسجد درون‌گرا با حیاط مرکزی است که 23 حجره در گرداگرد آن ساخته شده است؛ این حجره‌ها محل زندگی طلبه‌های علوم دینی است. مسکن آخوند در دو اتاق بالای سردر مدرسه قرار دارد و دو گلدستۀ کوچک نیز نمای بیرونی آن دو اتاق و سردر را آراسته است؛ افزون بر این دو گلدسته، 4 گلدستۀ بزرگ نیز در 4 گوشۀ ساختمان بنا شده است (پورکریم، 28-30).
با اینکه در فیلم جزئیات چندانی از ویژگیهای معماری این بنا مشاهده نمی‌شود و کارگردان تنها با تمرکز بر نحوۀ زندگی طلبه‌های حاضر در مدرسه و با دنبال‌کردن آنها، گهگاه گوشه‌هایی از فضاهای مدرسه را نمایش می‌دهد، اما در مواردی نیز بر جزئیاتی از معماری، و یا عناصر تزیینی بنا تأکید می‌شود؛ آجرکاریهای موجود در دو سمت سر‌درِ بنا به‌صورت دو نقشِ خورشید، از آن جمله است.
این فیلم بدون توجه به آداب زندگی مردمان آن ناحیه، صرفاً به نمایش طلبه‌های این مدرسه و فعالیتهایشان در زمان حضور در مدرسه می‌پردازد. در سراسر فیلم با حجمهای بصری و ترکیب‌بندیهای دقیق و زیبا روبه‌روییم که گویی، با ذات بنای مدرسه و نظم و انضباط حاکم بر آن در ارتباط است (تهامی‌نژاد، 184)، گرچـه ایـن ویـژگی با نبودِ عناصرِ کافـی ــ چه از لحاظ فرهنگی و چه از نظر محیط فیزیـکی ــ که باید نشان‌دهندۀ ساختار گسترده‌تر زندگی این افراد باشد، موجب نداشتن «زمینه‌سازی» کافی و «نظام به هم مرتبط و متداوم پدیده‌ها» در یک ساختار فرهنگی می‌گردد. این در حالی‌ است که این دو خصیصه در فیلمهای مردم‌نگارانه و مردم‌شناسانه عناصری اساسی به شمار می‌روند (هایدر، 153-154؛ افشارنادری، 30). 
فیلم در ثبت منظم و وقایع‌نگارانۀ اعمالی که طلبه‌های این مدرسه در زمان حضورشان در آنجا انجام می‌دهند، موفق بوده است. چنین ثبتی را براساس دیدگاه خود کارگردان، می‌توان «گزارش واقعیت» نامید، مشروط برآنکه باور داشته باشیم حذف زاویۀ دید و ذهن و نگاه کارگردان از فیلم، و نیز انعکاس بی‌کم‌و‌کاست و بی‌طرفانۀ واقعیت ناممکن است (فداییان، 101-105). فیلم‌ساز درصدد است تا شیوۀ زندگی طلبه‌های این مدرسه را به صورت عینی‌گرایانه ثبت کند و این به معنی نمایش تصاویر زیبا، مناظر، اعمال افراد و ظاهر زندگی آنان بدون تحلیل و ارزیابی نتایج مشاهدات است (تهامی‌نژاد، 8-9). فیلم‌ساز برای رسیدن به این هدف حتى از استفاده از گفتار و روایت نیز خودداری کرده است. 
سرتاسر فیلم به صورتی وقایع‌نگارانه و با توجه به نظم زمانی، زندگی طلاب و عملکرد آنها را، از لحظۀ ورود به مدرسه که در ابتدای فیلم شاهد آن هستیم تا به هنگام خروج، به نمایش می‌گذارد. کارگردان در انتهای فیلم با استفاده از کنار هم قرار دادن تصاویری از لحظات ذکر‌گفتن و سماع طلبه‌ها در مدرسه ــ که باید به نقش گوکلانها در اشاعۀ طریقت نقشبندی مربوط باشد ــ و در پی آن با نشان دادن تصاویری رها و با حرکت کُند از خروج آنان از مدرسه و پراکنده‌شدنشان در دشتها و سبزه‌زارها، ایدۀ پالایش یافتن ایشان را در مدرسه به مخاطب منتقل می‌کند و از این منظر است که فیلم‌ساز تفسیر و تأویلی از افعال و اعمال نمایش‌داده‌شدۀ طلبه‌ها به دست می‌دهد؛ اما از آنجا که کل‌نگری یکی از ویژگیهای مردم‌نگاری و مردم‌شناسی است، و ضرورت دارد که ارتباط هر رفتار یا عنصر فرهنگی با بافت و زمینۀ فرهنگی و اجتماعی آن نشان داده شود، اتکا نمودن بر تصاویر صرف و بهره‌برداری نکردن از هر دادۀ غیر‌بصری که بتواند اطلاعات یا تفاسیری را به مخاطب ارائه دهد، موجب نقص این فیلم شده است. 
در فیلمهای مردم‌نگارانه ارائۀ گزارشهای فراگیر فرهنگی بدون استفاده از کلمات و با اتکا به تصاویر و داده‌های صرفاً بصری دشوار است؛ ازاین‌رو، فیلم‌سازان اغلب از روایت و یا توضیحاتی که خود افراد در فیلم دربارۀ اعمال و عقایدشان بر زبان می‌آورند، و یا روایت راوی بیرونی استفاده می‌کنند که هرچند این دو تا حدودی از ارزشهای بصری فیلم می‌کاهد، اما به ارزشهای مردم‌نگارانۀ آن می‌افزاید (هایدر، 31-32).
فرشاد فداییان متولد سال 1325 ش و دانش‌آموختۀ رشتۀ فلسفه است. او از 1364 ش فیلم‌سازی را آغاز کرده، و در زمینه‌های مختلفی از‌جمله ساخت مستندهایی دربارۀ اقوام، آیینها و فرهنگهای مختلف در ایران و نیز مستندهای صنعتی به فعالیت پرداخته است؛ او فیلم در مدرسۀ سید قلیچ ایشان را با فیلمبرداری مرتضى پورصمدی و صدابرداری اصغر آبگون ساخته، و خودْ آن را تدوین کرده است. مدت زمان فیلم 21 دقیقه است و فیلم با دوربین 16میلی‌متری به‌صورت رنگی فیلم‌برداری شده است.

مآخذ

افشارنادری، نادر، «فیلم مردم‌شناسی با نگاهی به فیلم علف»، فرهنگ و زندگی، تهران، 1352 ش، شم‍ 13-14؛ امامی، همایون، سینمای مردم‌شناختی ایران، تهران، 1385 ش؛ پورکریم، هوشنگ، «ترکمنهای ایران: با هم‌میهنان خود آشنا شویم»، هنر و مردم، تهران، 1345 ش، شم‍ 50؛ تهامی‌نژاد، محمد، سینمای مستند ایران، عرصۀ تفاوتها، تهران، 1385 ش؛ فداییان، فرشاد، «مستند گزارشی یا گزارش واقعیت»، حقیقت سینما و سینما حقیقت، تهران، 1386 ش؛ هایدر، کارل، فیلم مردم‌نگار، ترجمۀ مهرداد عربستانی و حمیدرضا قربانی، تهران، 1385 ش.

علی آخرتی