خوس دوزی

خوسْ‌دوزی، یا خوص‌دوزی، نوعی سوزن‌دوزی که در مناطق جنوب ایران به‌ویژه استان هرمزگان معمول است. خوص در لغت به معنای برگ خرما، نارگیل و امثال آن است ( لغت‌نامه ... ، ذیل واژه)، اما در خوس‌دوزی، خوس به نوار باریک نقره‌ای یا طلایی رنگی گفته می‌شود که با گذراندن آن از سوراخهای پارچۀ توری و ایجاد نقشهای ویژه، انواع پوشاکها را تزیین می‌کنند. پیشینۀ این هنر در ایران به زمان صفویه می‌رسد که در بندرعباس و بلوچستان رونق بیشتری داشته است (اسفندیاری، 219)؛ اما منشأ آن هندوستان بوده است، و امروزه در پاکستان نیز رواج دارد. در استان هرمزگان به‌ویژه شهرستان میناب، عده‌ای از زنان به این کار هنری مشغول‌اند (خطیبی‌زاده، 1/ 54؛ صفا، 43). زنان و دختران هرمزگانی نوعی پارچۀ توری ریزبافت را با نخ نقده (نوارهای نقره‌ای یا طلایی) خوس‌دوزی می‌کنند (نک‍ : دنبالۀ مقاله). در خوس‌دوزی با توجه به ساد‌ه‌بودن طرحها، احتیاجی به طراحی و نقش‌اندازی روی پارچه نیست، بلکه هنرمند با سلیقه و ذوق خود به سوزن‌دوزی می‌پردازد. نقش پشت و روی این پارچه پس از خوس‌دوزی، معمولاً به شکل یکسان است و درخشندگی خاصی دارد (اسفندیاری، همانجا؛ نیز نک‍ : سیدصدر، 149؛ سعیدی، پنجشنبه‌بازار ... ، 124-125). 

مواد و ابزارها

مواد و ابزارهای خوس‌دوزی شامل اینها ست: نوعی پارچۀ توری؛ خوس به رنگ طلایی یا نقره‌ای؛ قیچی؛ سنگِ صفله یا سَگْله (سنگی که از آن برای کوبیدن روی برجستگیهای نـاشی از خـوس‌دوزی و صاف‌کـردن و مرتب‌کردن روی کار استفاده می‌شود) (همان، 111، نیز حاشیۀ 1؛ نیز نک‍ : صفا، 48)؛ و کم یـا کمان، حلقه‌ای از چوب نـازک گردو و در اندازه‌های مختلف که پارچه را برای خوس‌دوزی روی آن می‌کشند و پارچه را با تسمه یا کمربند روی محیط آن محکم می‌بندند. در گذشته خوس‌دوزی با کمک دست و پا انجام می‌گرفت، اما بعد از ساخته‌شدن کم یا کمان، خوس‌دوزیِ روسریها ساده‌تر، بهتر، زیباتر و باارزش‌تر شد و رونق بیشتری یافت (خطیبی‌زاده، 1/ 21-22، نیز حاشیۀ 16). 

شیوۀ کار

ابتدا یک قسمت از خوس را به وسیلۀ قیچی از قرقره جدا نموده، لبۀ آن تکه را به صورت اُریب قیچی می‌کنند تا نوک آن باریک شود و بعد خوس را از روی تور در خانۀ شمارۀ 1 (نک‍ : تصویر 1) داخل کرده، از خانۀ شمارۀ 2 بیرون می‌آورند؛ بعد آن را از روی تور وارد خانۀ شمارۀ 3 نموده، از خانۀ شمارۀ 4 خارج می‌کنند و دو سر ابتدا و انتهای خوس را از زیر خوس، حدفاصل خانه‌های شمارۀ 2 و 3، از روی پارچه عبور داده، به صورت یک گره مرتب می‌کنند و اضافۀ خوس را با قیچی می‌چینند. این روند تا تکمیل نقش ادامه دارد (صفا، 48- 49). 
شیوۀ دیگر کار در این سوزن‌دوزی به گونه‌ای است که نخ نقده را به انتهای سوزِن نخ‌کرده‌ای قلاب می‌کنند و با آن طرح موردنظر را روی پارچۀ توری می‌دوزند (اسفندیاری، سید صدر، همانجاها؛ سعیدی، همان، 124-125). 

نقشها

نقشهای دانه‌های خوس بسته به نوع بافت و شکلی که ایجاد می‌کنند، به نامهای مختلفی خوانده می‌شوند. اگر نقش تنها به شکل یک مربع با خوس ایجاد شود، آن را پُلُکو یا پَدری می‌خوانند و پایۀ کار خوس‌دوزی از همین شکل است. اگر به واسطۀ کنار هم قرار گرفتن پلکوها، یک گلِ شش‌پر ایجاد شود، پلکویی خوانده‌می‌شود. از قرار گرفتن یک پلکویی و 6 پلکو در 6 جهت، یک گل پلکویی‌شکل ایجاد می‌شود که 13 تِک خوانده می‌شود. «خشتی» شکلی است که از دور هم قرار گرفتن پلکوها به صورت لوزی، و «پنکه‌ای» از یک پلکو در مرکز و 5 شکل خشتی در دورش، درست می‌شود (صفا، 48). 

کاربردها

خوس‌دوزی بیشتر روی پارچه‌های سیاه‌رنگ توری ــ که محلیها به آنها پارچۀ شیشه‌ای می‌گویند ــ همچنین گاه روی پارچه‌های سُرمه‌ای و بنفش صورت می‌گیرد و برای این کار از پارچه‌های سبز، قرمز یا زرشکی و سفید کمتر استفاده می‌شود (خطیبی‌زاده، 1/ 54؛ یاوری، 97؛ سعیدی، همان، 111). کاربرد این هنر بیشتر برای تزیین روسریهای توری است که در گویش محلی هرمزگان به آن جِلْبیل (جلویل) می‌گویند؛ تزیین پرده‌های توری و دیگر پوشاکهای بومی زنان این استان از دیگر کاربردهای خوس‌دوزی است (حسن‌بیگی، 371؛ سعیدی، پنجشنبه بازار، 124-125؛ نیز نک‍ : دنبالۀ مقاله). جلبیلِ خوسی به‌طور معمول به طول حدود 150، و عرض حدود 45-80 سانتی‌متر است (یاوری، همانجا؛ ضیاءپور، 160). 
گاهی این روسری را مستقیماً روی سر می‌اندازند و روی آن کلاهک می‌گذارند و کناره‌های آن را از حوالی بناگوش به زیر گلو می‌آورند و با سنجاق می‌بندند و به دور گردن و شانه می‌پیچند. کناره‌های دو عرض و یک طول بالای روسری را اغلب حاشیه‌های زرین می‌دوزند و گاه سکه‌های تزیینی در پیشِ رو به آن می‌آویزند (همو، 160-162). گاهی نیز سر و مو را از بالای پیشانی تا بالای لالۀ گوش، و پشت سر را با لچک می‌پوشانند و جلبیل را بر روی لچک قرار می‌دهند (خطیبی‌زاده، 1/ 79). 
بعضی از زنان بندر لنگه‌ای پیش از سر کردن چادر، صورت خود را با روسری خوس‌دوزی‌شده می‌پوشانند (نوربخش، بندر ... ، 248- 249). خوس‌دوزی روی جلبیل با توجه به سن استفاده‌کننده طرح‌ریزی می‌شود (همانجا). نقوش ستارگان 6، 8 و یا 12 پر، دانه‌‌دانه‌ای (دیسکو) و گوشواره‌ای بیشتر مورد توجه است؛ از دیگر نقوشْ خرچنگ، گل، گل‌فرفره‌ای، پروانه و کاکله‌ای را می‌توان نام برد (صفا، 50؛ سعیدی، همان، 111). 
جلبیل بیشتر در بازارهای میناب به فروش می‌رسد. آنها را براساس روستاهایی می‌شناسند و نام‌گذاری می‌کنند که در آنها خوس‌دوزی شده‌اند. جلبیلها به دو دستۀ جلبیل کلیبی‌چی و جلبیل گروگی تقسیم می‌شوند (همان، 112). 

 نقش‌مایه‌های خوس‌دوزی‌شده روی جلبیلها نامهای مختلفی دارند. مثلاً روی نوعی روسری به نام « جلبیل کزین»، زری غولی خوس با بافت سیاه و زری غولی خوس با بافت سفید می‌دوزند (خطیبی‌زاده، 1/ 18)؛ و یا تزیین « جلبیل خوسی هفت‌تُک» که ازجمله جلبیلهای پرنقش‌نمایه است، معمولاً در قسمت بالای سر تا روی پیشانی دوخته می‌شود و خوس نقش مهمی را روی جلبیل ایفا می‌کند. برای دوختن جلبیل خوسی هفت‌تک، چند سانتی‌متر بالای حاشیۀ فوقانی آن را تک‌گل ساده (گل کوچک بدون شاخ و برگ) و به‌صورت یک حلقۀ مدور توخالی می‌دوزند و سپس دور حلقه (گل بزرگ‌تر) نقش 6 تک‌گل دیگر را در این محل خالی می‌اندازند. نقش‌مایۀ جلبیل هفت‌تک، خود متشکل از 7 دایرۀ خوسی است که حول یک دایره دوخته شده‌اند (همو، 1/ 20-21). 
نوعی جلبیل به نام «جلبیل خوسی گل‌شاهینی» از نظر رنگ و ارزش با دیگر جلبیلها متفاوت است که بهترین نوع آن از تور سیاه‌رنگ ابریشمی دوخته‌می‌شود. شکل خوس‌دوزی آن حاشیه‌ای به شکل سه‌گوش و تقریباً شبیه کله‌قند است که آن را کله‌قندی نیز می‌نامند. دارندۀ این جلبیل برای کناره‌های عرضی آن، به فراخور و وسع مالی، نوعی تزیین را به کار می‌برد. معمولاً کسی که جلبیل ابریشمی توری می‌خرد، برای کناره‌دوزی آن از چپر هفت‌رنگ گلابتونی، معروف به بالارنگه استفاده می‌کند و بعد از آن، خیاط مخصوص خوس‌دوزی آن را با خوس می‌آراید. برای این کار حدود 10 سانتی‌متر بالای حاشیه را با خوس خشتیِ توخالی می‌دوزند و بعد از اتمام داخل خوس خشتی، جاهای خالی داخل آن را با گُل خوسیِ فشرده پرمی‌کنند؛ اطراف خشتیها را نیز با خوس به شکل شاهینهای کوچک نقش می‌اندازند؛ و در اطراف این شاهینها، نقش قرص ماه و ستاره با نمای شب مهتابی خوس‌دوزی می‌کنند. روی قسمتی از محل باز و خالی جلبیل که روی سر قرار می‌گیرد، نقش شاهین بزرگی خوس‌دوزی می‌شود. 
جلبیل گُل‌شاهینی از گران‌بهاترین جلبیلهای بندرعباس است.  این جلبیلها را زنان در عروسیها و مهمانیهای بزرگ و مهم می‌پوشند و بنابر عرف و سنت، این نوع پوشاکِ گران‌بها در خانواده‌ها به ارث به فرزندان می‌رسد و آنان آن را برای خوش‌یمن بودن به عنوان یادگار و مایۀ برکت خانه در جایی مطمئن نگهداری می‌کنند (همو، 1/ 19-20). 
پیراهن را نیز چون روسری از جنس توری و اغلب مشکی و بنفش تیره انتخاب می‌کنند تا تزیینات الوان و زرین، روی آن جلوه‌گری بیشتری داشته‌باشد (ضیاءپور، 161). در دیگر هنرهای دستی میناب ازجمله شَک‌بافی و تَلی‌بافی ــ که بیشتر برای زینت آستین، لبه و دور یقۀ پیراهن زنانه کاربرد دارند ــ از خوس‌دوزی استفاده می‌شود؛ مثلاً تلی‌بافی معمولاً در انواع مختلف یک‌خوس و دوخوس دوخته می‌شود (سعیدی، فرهنگ ... ، 328؛ نیز نک‍ : رنج‌دوست، 305). در بندر لنگه، از خوس‌دوزی در تزیین ملافه نیز استفاده می‌کنند (نوربخش، بندر، 248)؛ افزون بر این، خوس‌دوزی را برای تزیین شلوارهای بندری مثل شلوار پولکی، شلوار حاشیه‌ای و شلوار زری ــ که بیشتر ویژۀ عروسیها و مهمانیها ست ــ نیز به کار می‌برند (سعیدی، پنجشنبه‌بازار، 114-115). 
شلوار ترک‌خوسی بندری دارای مدلهای گوناگون است ازجمله: موجی، قایقی و بافتنی کج. نقش شلوارهای مدل موجی را با نخ و خوس به صورت موج دریا، نقش شلوار مدل قایقی را با گلابتون و خوس، نقش شلوار مدل بافتنی کج را با نخ، خوس و زری، و نقش شلوار یک‌فصله را با گلابتون و خوس و زری بشکی می‌دوزند. شلوار با خوس لنگه‌ای، نوعی شلوار است که دمپای آن را با خوس مخصوصی زینت می‌دهند. این پوشاک بسیار بادوام و ظریف است، ولی به سبب گران‌قیمت بودن آن، کم‌کم در حال فراموشی است (خطیبی‌زاده، 1/ 54). در بندر لنگه در گذشته، تقریباً هر دختری که به سن 12سالگی می‌رسید، هنر خوس‌دوزی را نزد مادر خود و در خانه می‌آموخت و وقتی بزرگ می‌شد، به نوبۀ خود آموخته‌های خویش را به فرزندانش منتقل می‌کرد (نوربخش، همان، 247). 
در استان هرمزگان، عروسان و نوعروسان در روزها و شبهای عروسی، افزون بر چادرِ گل‌ابریشمی، چادر سوفن سبزرنگ با تزیینات خوس و گلابتون و پولک و بوته‌دوزی نیز می‌پوشند و در موقع حنابندان، تمام بدن به استثنای دستها و پاها تا مچ، در زیر این چادر سبز، مستور و پوشیده می‌شود (خطیبی‌زاده، 1/ 72). در میناب، پوشش عروس شامل پیراهن حریر و شلوار سبزرنگ و روسری خوس‌دار است که به آن «جلبیل زری» گفته‌می‌شود (سعیدی، فرهنگ، 236). در مراسم عروسی در قشم، ازجمله لباسهایی که مادر داماد برای عروس تهیه می‌کند، 30-40 پیراهن و 20-30 شلوارِ خوسی (خوس‌دوزی) و شماری جلبیل خوسی متناسب با وضعیت خانواده است که همراه دیگر وسایل بایستی خانوادۀ داماد تهیه کنند و در جعبۀ بزرگ و یا چمدانی بگذارند و یک شب قبل از پایان عروسی، به خانۀ عروس برسانند (زندمقدم، 283؛ نوربخش، جزیره ... ، 432). 
در اشعار بومی محلی استان هرمزگان، از نقش جلویل خوسی در مراسم عروسی و شادی یاد شده است، برای نمونه: «یادِتِن جِلویلِ خوسی و لَچَک (سنگبر، 9)؛ یا «پا جلویلهای خوسی/ در خیابان عروسی/ همراه با غوغای چمک/ ریزش سرکنگی/ نالۀ دهل و فریاد ساز/ جماعت شادمان از خلق لحظه‌ها/ این لحظه‌های ناب/ رقصان و بی‌شتاب» که در توضیح آن آمده است: خانوادۀ داماد لباس عروس را همراه با ساز و دهل با پای پیاده از سرای عاشق به کلبۀ معشوق روی سر می‌برند که نشان‌دهندۀ روح عزت و احترام است؛ در هنگام مراسم شادی و عروسی، شرکت‌کنندگان در جشن این شعر را می‌خوانند (آقاجری، 141؛ صابری). 

مآخذ

آقاجری، علی‌اکبر، هرمزگان، آبادان، 1383 ش؛ اسفندیاری، هاله، نگرشی بر روند سوزن‌دوزیهای سنتی ایران، تهران، 1370 ش؛ حسن‌بیگی، م.، مروری بر صنایع دستی ایران، تهران، 1365 ش؛ خطیبی‌زاه، محمد، پوشش مردم هرمزگان، شیراز، 1389 ش؛ رنج‌دوست، شبنم، تاریخ لباس ایران، تهران، 1387 ش؛ زندمقدم، محمود، آفاق جزیرۀ قشم، تهران، 1382 ش؛ سعیدی، سهراب، پنجشنبه‌بازار و صنایع دستی میناب، قم، 1387 ش؛ همو، فرهنگ مردم میناب، تهران، 1386 ش؛ سنگبر، صالح، یادِتِن، بندرعباس، 1381 ش؛ سید صدر، ابوالقاسم، دایرةالمعارف هنرهای صنایع دستی و حِرَف مربوط به آن، تهران، 1386 ش؛ صابری افتخاری، عارفه، تحقیقات میدانی؛ صفا ایسینی، شایا، پوشاک زنان هرمزگان، تهران، 1389 ش؛ ضیاءپور، جلیل، پوشاک ایلها، چادرنشینان و روستاییان ایران، تهران، وزارت فرهنگ و هنر؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ نوربخش، حسین، بندر لنگه در ساحل خلیج فارس، بندرعباس، 1358 ش؛ همو، جزیرۀ قشم و خلیج‌فارس، تهران، 1369 ش؛ یاوری، حسین و شیدا سرخوش، آشنایی با لباسها و پوشاک سنتی مردم مناطق مختلف ایران، تهران، 1389 ش.  

عارفه صابری افتخاری