خضر و الیاس و حضرت امیر (ع)

خِضْر و اِلْیاس و حَضْرَتِ اَمیر (ع)، از داستانهای منظوم ادب عامه در شرح دیدار حضرت امیرالمؤمنین (ع) با حضرت خضر و الیاس، و غایب‌شدن آن حضرت از نظر آنها. 
این داستان از متون مکتب‌خانه‌ای است و در میان مردم شهرت فراوانی دارد. خلاصۀ داستان چنین است: حضرت علی(ع) (ه‍ م) در چهارسالگی، هنگام بازی با کودکان، خضر (ه‍ م) را در کوچه می‌بیند. حضرت به خضر سلام می‌کند. خضر شگفت‌زده می‌شود و با خطاب «کودک»، از آن حضرت می‌پرسد که چطور توانسته او را ببیند، درحالی‌که از دیده‌ها پوشیده‌است. علی (ع) می‌گوید: مرا کودک مخوان، چراکه اسرار جهان را می‌دانم و راهنمای حضرت آدم و همۀ پیامبران هستم. خضر می‌گوید: چشمانت را ببند تا از نظرت پنهان شوم، سپس مرا پیدا کن. حضرت می‌گوید که 9 فلک و طبقه‌های زمین از نظر من پوشیده نیست. خضر به مشرق و مغرب می‌رود و آن حضرت همان لحظه در برابر خضر حاضر می‌شود. این عمل چند بار تکرار می‌شود و هر بار علی (ع) در برابر خضر حاضر می‌شود. دفعۀ بعد نوبت خضر است تا چشمانش را ببندد و حضرت از نظرش پنهان شود. ولی خضر حتى با کمک الیاس و طی‌کردن دریا نیز نمی‌تواند حضرت را بیابد؛ تا اینکه در بهشت و در کنار حوض کوثر، دستی از حوض برمی‌آید و به خضر آب می‌دهد. در آن هنگام، خضر صاحب دست را می‌شناسد و حضرت علی (ع) بر او آشکار می‌شود و می‌گوید: پس از این، شاه کونین را کودک مخوان. داستان با توسل شاعر به حضرت علی(ع) به پایان می‌رسد. 
دو روایت منظوم از این داستان در دست است: 
1. «حکایت حضرت خضر و الیاس و امیرالمؤمنین (ع)»، که شامل 118 بیت در بحر رمل است و با این بیت آغاز می‌شود: زد علم بر قبۀ عرش عظیم / نام بسم‌ الله الرحمٰن الرحیم. این مثنوی از سراینده‌ای است با تخلص عطا، که در پایان داستان تخلص خود را اظهار می‌دارد: هرچه اندر عمر بد کرد و خطا / چشم می‌دارد ز درگاهت عطا / / آمده در درگهت بس شرمسار / تا بیامرزیم ای آمرزگار.
این منظومه به همراه دو منظومۀ دیگر با نامهای «داستان مرد شکاک» که معراج حضرت رسول (ص) را انکار کرد و «معراج‌نامه»، در یک مجموعه به‌صورت سنگی و با دو تصویر شمایل‌نگاری چاپ شده است (نک‍ : شجاعی، 27-32). تنها نسخۀ خطی آن در 60 صفحه در کتابخانۀ دکتر مفتاح، به شمارۀ 4 مج نوشتۀ 1254 ق، نگهداری می‌شود (منزوی، 4/ 3142). داستان به دنبال حمد خدا، با مدح و ستایش حضرت علی (ع) آغاز می‌شود و با توسل به وی و ستایش ایشان پایان می‌یابد. 
2. «منظومۀ حضرت امیرالمؤمنین (ع) و حضرت خضر و الیاس». این مثنوی که 83 بیت دارد، در بحر رمل سروده شده و با این بیت آغاز می‌شود: در حدیث است که روزی علی عمرانی/ آن شفیع همۀ خلق جهان رحمانی. سرایندۀ این منظومه به گواهی ابیات پایانی، شخصی است به نام «غریب لاری»: روز حشر که به پا شد غضب جباری/ یا علی یک نظری کن به غریب لاری / / باز از لطف ببخشای تو قهاری را/ بانی و ساعی و هم مستمع و قاری را.
این منظومه با عنوان «قصیدۀ حضرت خضر و الیاس و حضرت امیرالمؤمنین (ع)» در کتاب قصیدۀ حضرت مشکل‌گشا چاپ شده است و معلوم نیست به چه سبب این مثنوی با عنوان قصیده یاد شده است (جم‍ ‌).
منظومۀ اخیر نسبت به منظومۀ پیشین در میان مردم شهرت بیشتری دارد، به گونه‌ای که در برخی مناطق، ازجمله در چهارمحال و بختیاری و خوزستان، مردم بی‌سواد آن را به‌صورت ترکیب نظم و نثر روایت می‌کنند. 
در فرهنگ عامه و ادبیات فارسی و مأثورات دینی،    گزارشهایی از دیدار حضرت علی (ع) با خضر آمده است؛ ازجمله در خاوران‌نامه (ه‍ م) (ابن‌حسام، 176-180)، نزهة الکرام و بستان العوام (علم‌الهدى، 1/ 323-325)، لسان الواعظین (نجفی، 165، 248)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن یا تفسیر ابوالفتوح (2/ 324، 6/ 331-332)، تفسیر گازر (جرجانی، 2/ 352) و الامالی شیخ مفید (ص 103-104) از دیدار مکرر خضر با امیرالمؤمنین (ع) یاد شده است. براساس روایات متعدد، خضر یک بار در مسجدالنبی و یک بار در نخیله به حضور علی (ع) رسیده است. او از امیرالمؤمنین (ع) سؤالاتی از آیندۀ دنیا پرسیده، و آن حضرت نیز دربارۀ گذشتۀ دنیا از وی پرسیده است. خضر یک بار نیز هنگام ارتحال رسول خدا (ص) به اهل بیت (ع) تسلیت گفته است (مجلسی، 39/ 131-132). 

مآخذ

ابن‌حسام قهستانی، محمد، تازیان‌نامۀ پارسی (خلاصۀ خاوران‌نامه)، به کوشش حمیدالله مرادی، تهران، 1382 ش؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، به کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، 1371- 1378 ش؛ جرجانی، حسین، تفسیر گازر، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان، به کوشش جلا‌ل‌الدین حسینی ارموی، تهران، 1337 ش؛ شجاعی مشهدی، معراج‌نامه و داستان مرد شکاک و حکایت خضر و الیاس و حضرت امیر (ع)، مشهد، بی‌تا؛ علم‌الهدى، مرتضى، نزهة الکرام و بستان العوام، به کوشش محمد شیروانی، تهران، 1361 ش؛ قصیدۀ حضرت مشکل‌گشا، کرمان، کتاب‌فروشی همت؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ مفید، محمد، الامالی، مشهد، 1364 ش؛ منزوی، خطی؛ نجفی کاظمی، محمد، لسان الواعظین، چ سنگی، لکهنو، 1270 ق.

حسن ذوالفقاری