خرم و زیبا

خُرَّم و زیبا، کتابی در قالب مثنوی و به وزن خسرو و شیرین نظامی (بحر هزج)، شامل حدود 000‘8 بیت (در برخی از نسخه‌ها 000‘6 یا 000‘5 بیت). 
داستان شرح حال بازرگان‌زادۀ ایرانی ساکن روم است که زیبا، دختر پادشاه سراندیب (سیلان کنونی) را در خواب می‌بیند، عاشق او می‌شود، و پس از جنگهای بسیار با وی ازدواج می‌کند. 
داستان طبق معمول با توحید، نعت پیامبر (ص)، مدح امام علی (ع)، و آنگاه با این بیت: «چنین فرمود راوی روایت/ اسیر محنت و اندوه و زحمت» آغاز می‌شود (ص 2)، سپس مؤلف سبب سرودن منظومه را بیان می‌کند که روزی جوانی از دوستان قدیم به دیدارش می‌رود و پس از نقل داستانی، از وی می‌خواهد آن را به نظم درآورد. 
مثنوی خرم و زیبا که در میان مردم به کلیات خرم و زیبا و شاهنامۀ خرم و زیبا نیز شهرت دارد، از منظومه‌های ادب عامه است. در نسخه‌ای از کتاب به شمارۀ 506 متعلق به کتابخانۀ مرکزی دانشگاه اصفهان، مؤلف ملا‌محمد فدایی معرفی شده (دانش‌پژوه، 896؛ نیز نک‍ : شورا، 10(3)/ 1449)، اما در متن به این تخلص اشاره نشده است. در منابع و تذکره‌ها نیز ذیل شرح چندین شاعر با تخلص فدایی، نام ملا‌محمد نیامده است و هیچ یک از شاعران متخلص به فدایی نیز، منظومه‌ای با نام خرم و زیبا نداشته‌اند (مثلاً نک‍ : اثر‌آفرینان، 4/ 266-267؛ خیام‌پور، 693-695). 
در نسخۀ دیگر منظومه به شمارۀ 175‘5 موجود در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران (نک‍ : مرکزی، 15/ 4137)، به استناد چند بیت که نام «محرم» در آن آمده است، فهرست‌نگار آن را از شاعری به نام محرم دانسته است؛ حال آنکه محرم نام غلام خرم است و ارتباطی به تخلص شاعر ندارد. نسخۀ دیگر منظومه موجود در کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (شورا، 10(3)/ 1449- 1450) به شمارۀ 489‘ 3 است که به نوشتۀ فهرست‌نگار، از شاعران متوسط ساکن هندوستان بوده است؛ با این همه، مؤلف ناشناس است. 
این منظومه در سالهای 1329 و 1331 ق در بمبئی، و همان نسخه در 1325 ش در تهران و سپس در 1330 ش، توسط کتاب‌فروشی علی‌اکبر علمی (گراورسازی اسفرجانی) چاپ سنگی شده است (همانجا). منظومۀ چاپ بمبئی حاوی تصاویری از بخشهای داستان است. فضا و چهره‌ها ایرانی و هندی‌اند. مکانهای وقوع داستان هند، عراق، روم، تبریز، حیدرآباد، بنگال، شام، ماوراءالنهر، افغانستان، دمشق، مصر، سراندیو (مطابق متن)، چین و دکن است. 
مثنوی خرم و زیبا در مناطق مختلف ایران شهرت داشته و مردم آن را در اوقات فراغت و شب‌نشینیها می‌خوانده‌اند. در منطقۀ منوجان بلوچستان، منظومه به شاهنامۀ خرم و زیبا معروف و دُر‌محمدِ نوازنده، از نوازندگان معروف منطقه، آن را با چنگ می‌نواخته و می‌خوانده است (دوراندیش، بش‍‌ ). همچنین آوازهای روایی و عاشقانه‌ای، همانند شاهنامۀ خرم و زیبا و رستم‌خانی جزو موسیقی نواحی کرمان است (توحیدی، بش‍‌ ). 
داستان خرم و زیبا مانند بسیاری از داستانهای عاشقانۀ ایرانی، شرح‌حال پسر جوانی است که برای تجارت به سفر می‌رود، در خواب دختری را می‌بیند و عاشق او می‌شود، و در ادامۀ مسافرت، آن دختر را می‌بیند؛ پس از آن مشکلات فراوانی برای آنها پیش می‌آید و بارها از هم دور می‌مانند، اما سرانجام به هم می‌رسند و داستان با ازدواج آنها و بازگشت به شهرِ پسر، به پایان می‌رسد (جم‍‌ ). 
زبان منظومه متوسط و نزدیک به زبان مردم، و گاه سست است. سراینده کلمات، ترکیبات، کنایات، و امثال فراوان در کلام خود به‌کار برده است: نشد زنگی سفید از نام کافور؛ به نادانان مکن هرگز مراعات. ابیات اندرزی در خلال داستان، بر‌خلاف آثار مشابه، بسیار اندک است؛ ماجراها به طور فشرده بیان می‌شود و شخصیتها متنوع و بسیارند. 
در داستان، به آداب و رسوم نذر‌کردن، دعا‌کردن، جنیبت‌کشی، سجدۀ شکر، زنار بستن، نان پختن، تاج‌گذاری، سکه به نام شاه زدن، خلعت دادن، تحفه فرستادن، خون‌بها، عروسی و عقدکنان، انعام دادن، کوس جنگ نواختن، و اعتقاداتی چون قضا و قدر، چشم‌زخم و وقت سعد و نحس اشاره شده است. 
بن‌مایه‌های داستان به سبب فشردگی ماجراها بسیار، و برجسته‌ترین آنها از این قرار است: انتقام‌جویی، پیشگویی، ضعف جسمی عاشق، زن‌ستیزی، میانجیگری مادر، مجازات کردن، بی‌وفایی، پا‌یبندی به معشوق، فرار، خون‌خواهی، صحبت پرندگان، علاج کردن بیمار، نامه‌نگاری، مهمانی دادن، زهر خوراندن، سفر، افشای راز، بی‌هوش شدن و صحبت کردن با مرغان (جم‍‌ ). 

مآخذ

اثر‌آفرینان، به‌کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1379 ش؛ توحیدی، فؤاد، «فؤاد توحیدی و اجراهای بین‌المللی»، گفت‌و‌گو، تبیان (مل‍ )؛ خرم و زیبا، چ سنگی، به کوشش شیخ محمدعلی روضه‌خوان رشتی، بمبئی، 1329 ق؛ خیام‌پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، تهران، 1372 ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و اسماعیل حاکمی، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، نسخه‌های خطی، تهران، 1362 ش، دفتر یازده و دوازده؛ دوراندیش، علیرضا، «مطالبی دربارۀ منوجان»، منوجان (نک‍ : مل‍ ‍، علیرضا ... )؛ شورا، خطی؛ مرکزی، خطی؛ نیز: 

Alirezadourandish, www.alirezadourandish.blogfa.com/ post-39. aspx; Tebyan, www.tebyan.net/ index.aspx?pid=62723.
حسن ذوالفقاری