آب سنجی

گردش در مدار گردش آب

بنابر جهاتی نوبتِ «هر 14 شبانه‌روز یك بارِ» حقابه‌بران در نیمروزها ثابت نیست، مثلاً در «خور» نوبتها در نیمروزها چنین گردش می‌كند: اگر فردی سهم آبش در نیمروز صبح باشد، پس از 14 روز ــ در نوبت آبیاری مجدد ــ سهم آبش به نیمروز سرشب و در نوبت سوم آبیاری به نیمروز ایواره (بعدازظهر) و در نوبت چهارم به نیمروز آخر شب تغییر می‌یابد.

درون نیمروزها ابتدا خرده‌مالكان حقابه بر آب می‌گیرند و سپس آب در اختیار عمده‌مالكان قرار می‌گیرد كه معمولاً در هر نیمروز بیش از یك عمده‌مالك از آب استفاده نمی‌كند. عمده‌مالكان معمولاً كم و كسر آب خرده‌مالكان را تأمین می‌كنند. گاهی كه پایان حقابۀ یك عمده‌مالك در نیمروز به ظهر محلی، غروب یا طلوع خورشید ختم گردد، دیگر نیازی نیست كه میراب به سنجش آب بپردازد یا به اصطلاح فنجان بر آب نهد.
سنجش شبانه‌روزی آب در فَرُّخی، دهی در همسایگی خور، بر اساس 10 شبانه‌روز یك‌بار است. در آنجا هم شبانه‌روز را به 4 نیمروز تقسیم كرده‌اند ولی تقسیمات درونی آن با تقسیمات خور كاملاً متفاوت است (نك‍ : جدول شمارۀ 3).
مدار گردش آب در وانشان گلپایگان براساس 7 شبانه‌روز یك بار شكل گرفته و هر شبانه‌روز به سه قسمت مساوی صبح، عصر و شب تقسیم گردیده است كه هر قسمت را یك «طاق» (طاق بزرگ برابر با 72 پیاله) می‌نامند. گروههای هم آب هر طاق به دو دستۀ زمانی 36 پیاله‌ای تقسیم شده‌اند كه آن را نیز طاق (طاق كوچك) می‌نامند هر طاق كوچك دارای سرطاقی است كه هم‌آهنگ كردن زمان آب حقابه‌بران (4 ساعت) از وظایف اوست. بنابراین، هر شبانه‌روز دارای 6 سرطاق است و بر طول مدار گردش آب كه 7 شبانه‌روز است، 42 سرطاق نظارت دارند و اشكالات احتمالی را برطرف می‌كنند. واحدهای سنجش آب در وانشان چنین است:
 مدار گردش آب                7 شبانه‎روز یک‎بار 
شبانه‎روز                        3 طاق (بزرگ) 
شبانه‎روز                        6 طاق (کوچک) 
طاق (بزرگ)                   72 پیاله (پنگ) 
طاق (کوچک)                  36 پیاله 
پیاله                              6 دانگ
دانگ                            2 خط
درون پیاله با دو خط دقیقاً به 3 قسمت تقسیم شده كه هر قسمت مشخص‌كنندۀ دو دانگ آب است. فواصل خطوط را مسگرهای محلی به دقت سفید می‌كنند و خط سفید قلع بر پیالۀ مسی قرمز رنگ كاملاً مشخص است. زمان كمتر از دو دانگ را سرطاق با تخمین معین می‌كند.
دو طاق عصر و دو طاق شب دارای ساعات متوالی است، ولی دو طاق صبح دارای زمان متوالی نیست، زیرا 50 پیالۀ آن در صبح و 22 پیالۀ آن در سرشب قرار دارد. مدت آبیاری هریك از حقابه‌بران در درون هر طاق بزرگ با توافق سرطاقها و یا با علائم طبیعی چون سایۀ اشیاء در روز و یا ستارگان در شب تعیین می‌شود. چون سرطاقها از حقابۀ خود در پایان طاق آب استفاده می‌كنند، نیازی به شمارش پیاله برای خود ندارند. اگر حقابه‌بری مقداری آب زیاد می‌آورد، آن را به سرطاق می‌سپرد و در مقابل اگر حقابه‌بری هم نیاز به آب اضافی داشته باشد، آب لازم در اختیارش گذارده می‌شود و هركدام در دفعات بعد به شكلی تسویه‌حساب می‌كنند (نك‍ : جدول شمارۀ 4).

به سبب كوتاه و بلند شدن شب و روز در فصول مختلف، طاق حقابه‌بران صبح، عصر و شب یعنی گروههای اول، دوم و سوم، در هر نوبتِ گروهی آبیاری در شبانه‌روز، جابه‌جا می‌شود و پس از 3 هفته یا 3 دور مدار گردش، طاق هر گروه مجدداً در جای اولیۀ خود قرار می‌گیرد، بدین‌ترتیب:

پس از 3 دور مدار گردش یا 3 هفته، یك دور جابه‌جایی طاق آبها به پایان می‌رسد، و شكل قبلی و اولیه عیناً تكرار می‌شود. حقابه‌بران درون طاق آب بزرگ هركدام به دو دسته یا طاق آب كوچك تقسیم می‌گردند كه در هر نوبت این دو دسته درون طاق آب خود جابه‌جا می‌شوند.
زمینهای زراعی حقابه‌بران هر طاق در كنار یكدیگر قرار دارد كه به ترتیب بالا و پایین بودن زمینها، حقابۀ خود را دریافت می‌دارند، ولی به سبب اول و آخر قرار گرفتن زمینهای زراعی قطعاً  كاس‌آب جوی (كاساب: بقیۀ آب روان در جوی پس از بستن آن از سرچشمه) در سهم حقابه‌ آنها اثر می‌گذارد. از این‌رو، زمان حركت آب را در مجراها و جویها اندازه‌گیری می‌كنند و با نظارت سرطاق و طبق عرف محل كاس‌آب را محاسبه می‌كنند.
آغاز زمان‌بندی مدار گردش آب از حدود اوایل فروردین ماه آغاز می‌شود و شورای سرطاقها با قرعه‌كشی نوبت آبیاری هر طاق را مشخص می‌كنند و براساس عرف محل و توافق به اجرا می‌گذارند.

سنجش شبانه‌روزی با تغییر واحد سنجش

در منطقۀ كویری بیابانك (ایراج) در جنوب غربی خور علاوه‌بر سنجش آفتابی، اندازه‌گیری زمانی فنجانی نیز رواج دارد. مدار گردش آب 16 شبانه‌روز یك‌بار است، هر شبانه‌روز به 4 نیمروز تقسیم می‌گردد، هر نیمروز را در تمام مدت سال برابر 30 فنجان می‌گیرند و هر فنجان خود به اجزایی به نام «طاس» تقسیم می‌شود كه اندازۀ زمانی آن در فصول مختلف سال بر اساس جدول شمارۀ 5 تغییر می‌كند.

مدار گردش متغیر

مدارهای گردش آب از نظر طول زمان اغلب ثابت‌اند، ولی مدارهای گردش آب متغیری هم در نقاط مختلف ایران وجود دارد. در اطراف تهران به هنگام ماههای گرم كه محصولات به آب بیشتر و زودتری نیاز دارند، طبق سنت محل، مدت مدار گردش به نصف تقلیل می‌یابد و بر این اساس می‌توان تخمین زد كه سطح زیر كشت محصولات بهاره (صیفی) به نصف زیر سطح زیر كشت محصولات پاییزی (شتوی) كاهش می‌یابد:

در باغستان فردوس در طول سال مدار گردش آب به دو قسمت «زین» و «ولگار» تقسیم می‌شود. آبیاری زین از روز چهارم مهرماه آغاز می‌شود و تا اوایل تیر به مدت 9 ماه به طول می‌انجامد. در این مدت مدار گردش آب براساس 8 شبانه‌روز یك‌بار انجام می‌گیرد، ولی از اوایل تیر به بعد به مدت 96 روز به علت گرمای زیاد هوا كه محصولات به آب بیش‌تری نیاز دارند، مدار گردش آب به 16 شبانه‌روز یك‌بار تغییر می‌یابد. در این مدت منحصراً آب به آبیاری باغهای میوه اختصاص دارد. این تغییر مدار از 1345ش به علت توسعۀ باغهای مذكور و با توافق مالكان آب و زمین صورت گرفته است.
در برخی از روستاها با در نظر گرفتن وضع بارندگی و مقدار حجمی آب، همه‌ساله تغییراتی در طول زمان مدار گردش آب و سطح زیر كشت ایجاد می‌شود. در فراشاه یزد این عمل را «رقم زدن» می‌نامیدند. رقم زنها مقنّیان و خبرگانی بودند كه از یزد دعوت می‌شدند و پس از اندازه‌گیری مقدار حجمی آب، ترتیبی برای مدار گردش آب توصیه می‌كردند و این ترتیب از سوی زارعان رعایت می‌شد. در نیریز فارس سرطاقها كه در تمام فصول ناظر بر مقدار حجمی آب بودند، پس از بررسی و مشاوره فاصلۀ زمانی مدار گردش آب را تغییر می‌دادند و این تغییر دوربندی دوبار در سال (اسفند ماه و تیرماه) انجام می‌گرفت. 

سنجشهای زمانی در روز

در بسیاری از مناطق ایران به سبب اندك بودن مقدار حجمی آبِ منبع آبدهی، شبها آب چشمه یا قنات را در گودالهای نفوذناپذیری به نام استخر ذخیره می‌كنند و روزها با ضوابطی آب ذخیره شده را به مصرف آبیاری می‌رسانند كه این كار «آبیاری استخری» نامیده می‌شود. بهترین نمونۀ آبیاری استخری را می‌توان در سمنان مشاهده كرد. آب رودخانۀ «گل رودبار» با مدار گردش 15 شبانه‌روز مورد استفاده قرار می‌گیرد. 5 / 1 شبانه‌روز آن سهمیۀ ده «درجزین» در شمال سمنان است و 5 / 13 شبانه‌روز دیگر به شهر سمنان اختصاص دارد. آب رودخانه در شمال شهر وارد منطقۀ «پارا» (آب‌پخش‌كن) می‌شود. آب‌پخش‌كن دارای 6 مخزن مستطیلی شكل كم‌عمق است كه به دنبال هم ساخته شده‌اند و از سرریز هركدام آب وارد دیگری می‌شود و با این عمل سرعت و قدرت آب در مخزنها متعادل می‌شود. برای جلوگیری از فشارهای خارجی مانند باد و حركت شنها، تپه‌های مصنوعی بلندی در دو طرف پارا ایجاد می‌كنند و روی تپه‌ها درختهای فراوانی غرس و نیزارهایی ایجاد می‌كنند تا از فشار وزش باد بر سطح آب جلوگیری شود و آب به هنگام تقسیم جریانی طبیعی داشته باشد. در مخزن ششم، آب تقریباً با سرعت معمولی جریان می‌یابد. سرریز این مخزن كه «بَرجن» نامیده می‌شود، براساس حقابۀ محلی به 5 قسمت نابرابر تقسیم می‌شود و 5 نهر مستقل جدا از هم به سوی 5 محلۀ سمنان روان می‌گردد. یكی از نهرها خود به 2 قسمت تقسیم می‌شود و نهایتاً آب رودخانه به 6 استخر می‌ریزد. شبها آب در استخرهای مذكور جمع می‌شود و روزها از صبح زود تا غروب آفتاب، دریچۀ هر استخر گشوده می‌شود و با ضوابطی آب به سوی مزارع جریان می‌یابد. این تقسیم در طول مدار گردش، از فروردین ماه آغاز می‌شود و 8 ماه ادامه می‌یابد. سازمان آبیاری گسترده‌ای كلیۀ مسائل مربوط به این نظام را زیر نظر دارد.

سنجشهای زمانی طاق آب

در بسیاری از مناطق ایران هر شبانه‌روز را به 2 «طاق» تقسیم می‌كنند كه به طاق روز و طاق شب معروف است. اگر حد مطلوب مدار گردش آب 12 شبانه‌روز یك‌بار حساب شود، هر دور مدار گردش آب دارای 24 طاق‌آب خواهد بود كه متشكل از 12 طاق روز و 12 طاق شب است. هر طاق برابر با 12 ساعت محاسبه می‌گردد. عرف محل اجازه نمی‌دهد مالك یا مالكان طاق‌آب روز همیشه حقابۀ خود را در روز و مالك یا مالكان طاق‌آب شب همیشه حقابۀ خود را در شب مورد استفاده قرار دهند. از این‌رو، در هر بار استفاده‌كنندگان طاق‌آبها به تعویض طاق‌آب خود می‌پردازند بدین‌ترتیب كه اگر حقابه‌بری یك‌بار از طاق‌آب روز استفاده كند، در نوبت بعدی از طاق‌آب شب بهره می‌گیرد. 
مالكیت طاق‌آب براساس ساعت تعیین می‌شود و در طول سال زراعی ثابت است، ولی ممكن است در سال بعد نوسانی در آن رخ دهد. مالكیت طاق‌آب از نظر حقوقی مالكیت واحدی محسوب می‌شود و ممكن است به یك یا چند نفر تعلق داشته باشد. مالكان هر طاق‌آب هرچند نفر كه باشند، مجموع حقابۀ آنان نباید از 12 ساعت تجاوز كند، ولی درون طاق آب می‌تواند نابرابری مالكیت وجود داشته باشد، زیرا ممكن است سهم یك نفر كمتر از یك واحد سنجش محلی باشد یا سهم دیگری به چندین واحد سنجش برسد. كلیۀ حقابه‌بران درون هر طاق‌آب را گروه «هم‌آب» می‌نامند. هر گروه هم‌آب در لایروبیها و تصمیمات مربوط به طاق آب خود همكاری گروهی مشتركی دارند.
این همكاری زیر نظر یك نفر به نام «سرطاق» هم‌آهنگ می‌گردد. سرطاقها معمولاً از میان حقابه‌بران یك طاق‌آب كه سهم بیشتری دارند، انتخاب می‌شوند. خرید و فروش و مبادلۀ آب در درون طاق‌آبها آزاد است، ولی انتقال حقابه‌ به طاق‌آب دیگر ممنوع است و در مناطقی از ایران این عمل لعن شده است. هر شبانه‌روز دارای 2 سرطاق است. بنابراین هر منبع آبدهی در طول مدار گردش آب تعدادی سرطاق دارد (در حد مطلوب 24 سرطاق) كه اینان در شورایی بر سنجش و گردش طاق‌آبها نظارت دارند.
حقابه‌بران هر طاق‌آب به نوبت و براساس مالكیت حقابه، سهم آب خود را براساس جدولی كه سرطاق تنظیم می‌كند، دریافت می‌دارند. اگر جدول مذكور را ثابت فرض كنیم، ممكن است فرد نخست در جدول همیشه حقابۀ خود را در آغاز شب و دیگری در نیمه‌های شب و یا دیرتر از آن دریافت دارد. عرف محل در بسیاری از مناطق چنین ترتیبی را صحیح نمی‌داند. از این‌رو، مدارِ «گردش در گردش» ابداع شده است.

واحد سنجش

سنجش سنتی آب تا قبل از رواج ساعت به دو صورت بود: سنجش پیاله‌ای (ساعت آبی) و سنجش آفتابی (ساعت آفتابی). فنجان، پیاله، سبو، تَشته، طاس و سَرجه ظروف واحدهای اندازه‌گیری سنجش پیاله‌ای بودند كه از مس ساخته می‌شدند و در زیر آنها سوراخ ریزی تعبیه می‌گردید.
سنجش بدین شكل بود كه میراب یا سرطاق در اطاقی نزدیك به محل بند آب می‌نشست و ظرف بزرگی از آب در جلوی خود می‌گذاشت. پیالۀ سوراخ‌دار را در لحظۀ معینی در مقابل حقابه‌بران بر آب می‌نهاد و آب از سوراخ زیرین به درون پیاله وارد می‌شد و پیاله پس از پر شدن در آب غوطه‌ور می‌گردید. در این حالت میراب بلافاصله پیاله را از آب خارج می‌كرد و پس از تخلیه، مجدداً آن را بر آب می‌نهاد.
زمان پر شدن ظرف از آب به حجم آن بستگی دارد. ظرفها دارای اجزایی نیز هستند. در «خور» هر 3 فنجان را یك قُلّه می‌نامند. در فرخی كه در همسایگی خور قرار دارد، درون طاس به 6 خط و در وانشان گلپایگان درون هر پیاله به 6 دانگ تقسیم می‌شود و دانگها توسط خطوطی به دقت از هم 
تفكیك می‌گردد. در زوارۀ اردستان هر سَرجه به 6 دانگ و هر دانگ آب به 4 طَسوج تقسیم می‌گردد (سرجه 12 دقیقه، دانگ 2 دقیقه، طسوج نیم‌دقیقه). مدار گردش آب 8 شبانه‌روز یك‌بار، هر شبانه‌روز برابر با 2 طاق و برابر با 120 سرجه یا سهم است.
در برخی نقاط ایران سنجشهای زمانی را با آفتاب انجام می‌دادند. بدین‌ترتیب كه چوب مستقیمی را به طول 150 سانتی‌متر به‌طور قائم (شاقولی) در محل مشخصی كه نشانگاه نامیده می‌شد، در زمین فرو‌ می‌كردند و در هر طرف چوب 6 علامت سنگی به فاصله‌های نامساوی كه نمایندۀ زمانی مساوی بود، با كمی انحراف از جهت مستقیمِ شرقی غربی قرار می‌دادند. فاصله‌های زمانی هر دو سنگ برابر 5 / 2 جُرّه بود كه در سال 1355ش برابر با 45 دقیقه اندازه‌گیری شد (برای نمونه نك‍ : شكل زیر).
 

برای سنجش زمانی آب در شب از حركت ظاهری ستارگان استفاده می‌كردند و یكی از شرایط میراب شدن شناخت طلوع و غروب ستارگان در شب و آگاهی از وسعت زمین حقابه‌بران محلی بود كه میراب با درنظر گرفتن وسعت زمین و حركات ستارگان مسائل را حل و فصل می‌كرد.
در مناطق مختلف ایران رابطه‌ای سنتی بین واحد اندازه‌گیری زمان و زمین وجود دارد. در منطقۀ جندق این رابطه چنین  است:
مدار گردش آب              12 شبانه‎روز 
شبانه‎روز                     80 جُرّه  
جُرّه                           3 بِلِجان
بِلجان                          30 نِی 
نِیْ                             2 ذرع و یک چارک و 4 /1 گره 
جریب                         6 بلجان (1000 مترمربع) 
 هر جره آب سه بلجان زمین را مشروب می‌كند و هر بلجان دارای وسعتی برابر با 557 / 166 متر مربع است كه برابر است با 30 نی. نی واحد طولی است برابر با 625 / 235 سانتی‌متر و 30 برابر نی مربع را یك بلجان می‌شمارند. بدین‌ترتیب، كل زمینهای ده 960 جره، برابر با 880‘2 بلجان، برابر با 480 جریب، برابر با 48 هكتار محاسبه می‌گردد (حكمت، 70-77).

سازمان اداری آبیاری

در نقاط كم‌آب به‌ویژه در مناطق شرقی ایران به منظور جیره‌بندی و نظارت بر توزیع آب، سازمانهای آبیاری مجهزی ایجاد شده است. در این سازمانها افرادی با وظایف معین به كار اشتغال دارند. اینان از آگاه‌ترین محلیان انتخاب می‌شوند و مورد تأیید حقابه‌برانند و در ازای كار خود از سازمان حقوق و مستمری دریافت می‌دارند. نمونۀ این سازمانها را در امور آبیاری می‌توان در مناطق زیر مشاهده كرد:
در سازمان آبیاری شش استخر سمنان در 1356ش، 54 نفر به كار اشتغال داشتند. سازمان اداری یكی از استخرها به تفكیك وظایف چنین بود:

شورای آبیاری

هر استخر دارای یك شورای آبیاری بود كه با شركت همۀ دست‌اندركاران و حقابه‌بران به سرپرستی «اِنگارنویس» در هنگام لزوم در مسجد و یا تكیه تشكیل می‌شد.

قانوندار

قانون یا طومار، نوشته‌ای است مربوط به سهام آب حقابه‌داران كه همه‌ساله نقل و انتقالات مربوط به آب در آن ثبت و در سال زراعی بعد به مورد اجرا گذارده می‌شود. هر 3 استخر دارای دفتری است به نام «قانون» كه در مجموع، تحولات تاریخی آن منطقه را نشان می‌دهد. دفتر قانون نزد شخصی امین و مورد تأیید به نام «قانوندار» ندهداری می‌شود.

امین رودخانه

با توافق مسئولان استخرهای ششگانه فردی به نام «امین رودخانه» انتخاب می‌شود كه نامبرده باید در روستای «درجزین» ساكن شود و دقیقاً بر باز كردن و بستن آب گل رودبار براساس حقابۀ مدار گردش نظارت كند.

انگارنویس

هر استخر دارای جایگاهی است به نام «اِنگار» كه شورای آبیاری در آنجا تشكیل می‌گردد. سرپرستی شورای مذكور به‌عهدۀ فردی است كه به «انگارنویس» شهرت دارد. وی توسط مالكان عمدۀ هر استخر انتخاب می‌شود و ممكن است مادام‌العمر در شغل خود باقی بماند. كلیۀ تغییرات و تحولات در آب استخر از مبدأ تا مقصد از اختیارات انگارنویس است. وی اسامی و زمان و مقدار آب روزانۀ حقابه‌بران را در كاغذی به نام «مَرّه» می‌نویسد و در اختیار «مَرّه‌بان» قرار می‌دهد كه همه‌روزه این عمل تكرار می‌شود.

طومار

طومار كاغذ طویلی است با پهنای كم كه توسط قانوندار از روی اسناد و مداركی كه در دفتر قانون ثبت است، همه‌ساله تهیه می‌گردد و كلیۀ تحولات كه توسط انگارنویس به اطلاع قانوندار می‌رسد، در آخرین طومار منعكس می‌گردد. طومار در سه نسخۀ مشابه تنظیم می‌گردد: یك نسخه به قانوندار، یك نسخه به انگارنویس و نسخۀ سوم به معتمدی محلی سپرده می‌شود. هر طومار منعكس‌كنندۀ مقدار آب كلیۀ حقابه‌داران و اسامی آنها در مدت یك سال زراعی است و درواقع دستورالعمل اجرایی سالانۀ شورای آبیاری است. 

مره‌بان

نظارت بر چگونگی آبیاری و میزان آب هر نفر برعهدۀ مرّه‌بان است. وی این وظیفه را بر طبق «مرّه» انجام می‌دهد. مرّه تكه كاغذی است كه اسامی كسانی كه در هر روز باید از آب هر استخر استفاده كنند در آن ثبت می‌شود. زمان آب‌گیری و اسامی هر سهم‌بر از آب استخر در شورای آبیاری مطرح می‌شود و براساس طومار و دفتر قانوندار به تصویب انگارنویس می‌رسد و در اختیار مره‌بان قرار می‌گیرد. وی چگونگی آبیاری و میزان سهمیۀ آب هر نفر را كتباً (به‌وسیله مرّه) به اطلاع استخربان می‌رساند. از وظایف دیگر مره‌بان این است كه ساعت و مقدار آب افراد غایب در جلسۀ آبیاری را به اطلاع آنها برساند.

استخربان

هر استخر دارای یك‌ نفر «استخربان» است كه حفظ و حراست آب استخر در شبها به‌عهدۀ اوست و روزها براساس صورت «مره» كه مره‌بان در اختیار نامبرده می‌گذارد، ناظر بر حجم آب و تقسیم و توزیع آب استخر است. استخربان با موافقت انگارنویس و معتمدان محلی و استفاده‌كنندگان از آب استخر انتخاب می‌شود و معمولاً سالها در شغل خود باقی می‌ماند. وی باید یكی از كشاورزان استفاده‌كننده از آب همان استخر نیز باشد.

عمله‌دار (مقسّم آب)

عمله‌دار ناظر بر تقسیم آب استخر بین مزارع است، زیرا نهرهای بزرگی كه از محل خروجی آب استخر جریان می‌یابند، خود به نهرهای كوچكتری تقسیم می‌شوند. تقسیم آب در جویبارها به‌عهدۀ كشاورزان است.

پاره‌بان

حفظ و حراست هر نهر از محل پارا (آب پخش كن) تا استخر به‌عهدۀ پاره‌بان است.

لایروبان

لایروبی نهرهای اصلی استخر، رودخانه و قنات به‌عهدۀ لایروبان است. 
امّا سازمان اداری آبیاری در باغستان فردوس چنین است:

مؤلف

مؤلف بالاترین مقام آبیاری و مسئول ثبت و حفظ حقابۀ سهامداران و تهیۀ طومار مستند آبیاری، نیز ناظر بر كلیۀ كار گروههای آبیاری و عزل و نصب آنهاست.

حسابدار

حسابدار مسئول ضبط و ثبت حساب آب یك‌یك حقابه‌داران است و باید از كلیۀ نقل و انتقالات و تغییرات طومار آبیاری آگاه و ناظر بر خرید و فروش آب باشد.
كیّال

سنجش زمانی آبیاری با فنجان در طول مدت آبیاری زیر نظر كیال انجام می‌گیرد (شمارشگر فنجان). دو نفر كیال، به نوبت سنجش فنجانهای روز و شب را به‌عهده دارند.

جویبان

محافظت جویهای آب از مظهر قنات تا سر مزرعه به‌عهدۀ جویبان است. به سبب طول زیاد جویها 3 نفر این وظیفه را به‌عهده‌ دارند. 

تیره‌گر

2 یا 3 نفر تیره‌گر مأمور گل‌آلود كردن آب قنات در نیمه راه نهر هستند. با این كار آب گل‌آلود در مزرعه ته نشست و سبب حاصلخیزی زمین می‌شود.

مآخذ

حكمت یغمایی، عبدالكریم، جندق، روستایی كهن بر كران كویر، تهران، توس، 1353ش؛ خوارزمی، محمدبن احمد، مفاتیح العلوم، ترجمۀ حسین خدیوجم، تهران، مركز انتشارات علمی و فرهنگی، 1362ش؛ شیخ بهائی، محمد، طومار، به كوشش كاظم سمیعی، اصفهان، 1307ش، جم‍ ؛ صفی‌نژاد، جواد، نظامهای آبیاری سنتی در ایران، دانشگاه تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی، 1359ش، جم‍ ؛ نیز: مطالعات و پژوهشهای میدانی مؤلف.

جواد صفی‌نژاد