جمال و جلال

جَمال و جَلال، منظومه‌ای عاشقانه سرودۀ محمد نزل‌آباد. در این منظومه، داستان عشق شاهزاده جلال به دختر شاه پریان، جمال، روایت می‌شود و براساس آن، جلال پس از طی مراحل و مهالک و سختیها به وصال نائل می‌شود. داستان در بحر خفیف سروده شده، و شامل 735‘4 بیت است. شاعر به تصریح خود، منظومه را در 808 ق / 1405 م به پایان رسانده است (ص 189). 
دربارۀ سرایندۀ داستان، محمد نزل‌آباد، آگاهی چندانی در دست نیست، جز آنکه وی خود را اهل بیهق سبزوار معرفی می‌کند. دولتشاه سمرقندی نیز ذیل شاعران طبقۀ هفتم، از شاعری به نام امیر امین‌الدین نزل‌آبادی نام برده است که ممکن است با سرایندۀ این منظومه یکی باشد (ص 450). 
تنها نسخۀ شناسایی‌شدۀ این داستان که در 908 ق تحریر شده است، در کتابخانۀ دانشگاه اوپسالا نگهداری می‌شود (قبادی، 9). این داستان را شکوفه قبادی بر اساس همین یک نسخه تصحیح، و منتشر کرده است.
بر اساس این داستان، لهراس شاه، فرزندی ندارد. شبی در رؤیا می‌بیند که غنچه‌ای در دست دارد و 5 وزیرش آن را به فرزند‌دار‌شدن وی تعبیر می‌کنند. پس از چندی، فرزند متولد می‌شود و نامش را جلال می‌گذارد. جلال در انواع علوم و فنون سرآمـد می‌شود. وی روزی وصف جمـال، دختر شاه پریان را ــ که در قلۀ قاف حکومت دارد ــ می‌شنود و ندیده عاشق او می‌شود؛ بدین‌ترتیب، به همراه فرزند یکی از وزیران پدرش به شهر پریان سفر می‌کند. طی این سفر، مشکلات فراوانی برایش پیش می‌آید و او با انواع دیو، پری، اژدها و موجوداتی از این دست مبارزه می‌کند و سرانجام، به جمال دست می‌یابد و به سرزمین پدری برمی‌گردد. در این مبارزه‌ها، جمال با توانایی سحرآمیز خود در هیئتهای متفاوتی مانند طوطی، گوزن، قمری، طاووس و هما ظاهر می‌شود و به جلال یاری می‌رساند. 
این داستان به اعتبار درون‌مایۀ اصلی آن، عشق، جزو داستانهای عاشقانه است، اما ویژگیهای افسانه‌های سحرآمیز، داستانهای رمزی و عرفانی، نیز داستانهای تعلیمی را نیز یکجا در خود دارد. اگر‌چه ترکیب ویژگیهای انواع متفاوت داستان، پیش از جمال و جلال، در ادبیات داستانی ما، ازجمله سمک ‌عیار و حمزه‌نامه وجود داشته است، اما بسامد بسیار شخصیتهای سحرآمیز و کارکردهای آنها در یک داستان عاشقانه، تازگی دارد. در این داستان، از یک سو با عناصر کهن داستانهای ایرانی مانند حدیث فرزندخواهی، خواب‌دیدن و نیز عاشق‌شدن همراه با توصیف و نیز آزمایش عاشق با پرسشهای علمی مواجه هستیم، و از سوی دیگر، شخصیتها و عناصر بسیار متأخری را می‌بینیم که سابقه‌ای دیرین در داستان‌پردازی ایرانی ندارند، مانند دیوانی با نامهای سامی ازجمله شمطون، مشخاشید، خطوم، صغال و شمطال (نک‍ : سراسر اثر). 
از میان داستانهای عاشقانۀ متأخر فارسی، داستان فلک‌نازنامه از نظر موضوع، بن‌مایه‌ها، عناصر و شخصیتها با جمال و جلال قابل مقایسه است. البته این مقایسه را به همین موارد باید محدود کرد، زیرا سرایندۀ جمال و جلال از نظر تسلط بر شیوه‌های داستان‌سرایی و نیز آشنایی با زبان فارسی از تسکین شیرازی، سرایندۀ فلک‌نازنامه، بسیار تواناتر است و از سویی دیگر، رواج فراوان منظومۀ اخیر در میان مردم با جمال و جلال قابل مقایسه نیست.  

مآخذ

دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، به کوشش ادوارد براون، لیدن، 1318 ق / 1900 م؛ قبادی، شکوفه، مقدمه بر مثنوی جمال و جلال (نک‍ : هم‍ ، نزل‌آباد)؛ نزل‌آباد، محمد، مثنوی جمال و جلال، به کوشش شکوفه قبادی، تهران، 1382 ش.

حسن ذوالفقاری