رزامیه

رِزامیّه، فرقه‌ای از شیعۀ عباسی در سدۀ 2 ق / 8 م. این فرقه گروهی از هواداران خلافت عباسی بودند که به روزگار ابومسلم خراسانی (د 133 ق / 751 م) و هم‌زمان با قیام عباسیان پدید آمدند. خاستگاه رزامیه خراسان بود (شهرستانی، 1 / 152) و عبدالقاهر بغدادی از فعالیت این فرقه در منطقۀ مرو سخن گفته است (ص 256).
فرقه‌نگارانْ این فرقه را به شخصی به نام رزام نسبت داده‌اند. گفتنی است به روزگار ابوجعفر منصور عباسی (خلافت: 137- 158 ق)، در جریان سرکوب شورش راوندیه (ح 141 ق / 758 م) در هاشمیه (نخستین پایتخت عباسیان)، از شخصی به نام رزام یاد شده است که خلیفه بنا بر ملاحظاتی، دستور کشتن وی را صادر کرد، ولی او با توسل به جعفر، پسر خلیفه، جان به در برد و امان یافت (طبری، 7 / 506؛ نیز نک‍ : ه‍ د، راوندیه). منابع متأخرتر همچون مقریزی (4 / 184) از رزام با عنوان «رزام بن سابق» یاد کرده‌اند. همچنین سمعانی (6 / 111) در معرفی مکانی در مرو با نام «حوض رزام»، آن را منسوب به رزام بن ابی‌رزام مطوعی (د 179 ق / 795 م)، یکی از اعراب معاصر با عبدالله بن مبارک مروزی، دانسته است. بااین‌حال، به‌روشنی نمی‌توان نسبتی میان رزام مطوعی و بنیان‌گذار فرقۀ رزامیه قائل شد.
با آنکه رزامیه در ترتیب ائمۀ خود، جایگاهی خاص برای ابومسلم خراسانی قائل بودند (نوبختی، 48)، این فرقه ــ دست‌کم در آغاز پیدایش آن ــ در نظریۀ امامت، شاخه‌ای از فرقۀ کیسانیه به شمار می‌آمد و پیروان آن عقیده داشتند امامت از طریق ابوهاشم عبدالله بن محمد بن علی بن ابی‌طالب (ﻫ م) به خاندان عباس، عموی پیامبر (ص)، انتقال یافته، و ابومسلم نیز یکی از ائمه است (بغدادی، 226).
بعدها با استقرار خلافت عباسی نظریه‌ای جدید دربارۀ امامت از سوی این فرقه مطرح شد. در این نظریه، معیار پیشوایی امت اسلامی برخلاف نظر اهل سنت، که بنا بر اختیار بود، و نیز برخلاف نظر شیعه که منوط به نص امامت بود، بر مبنایی جدید قرار گرفت و آن را نوعی میراث تلقی کردند. فرقه‌هایی که پیشوایی امت اسلامی را میراث عموی پیامبر اکرم (ص) تلقی می‌کردند، در میان فرقه‌نگاران به «شیعۀ عباسیه» (رازی، 179-180) یا «شیعة ولد عباسیة» (مسائل ... ، 35) شهرت یافتند.
با به‌قدرت‌رسیدن عباسیان، به‌ویژه در روزگار خلافت ابوعبدالله المهدی (158- 169 ق / 775-785 م) نظریه‌ای در میان شیعیان عباسی قوت گرفت که با نظریۀ امامت در نزد کیسانیه تفاوت داشت. در نظریۀ جدید ادعا شد که امر امامت بلافاصله پس از وفات پیامبر اکرم (ص) به عباس، عموی پیامبر (ص) منتقل شده، و از آن پس در فرزندان او ادامه یافته، و به خلفای عباسی رسیده است (همان، 31-32؛ رازی، همانجا). ازاین‌پس، رزامیه مهم‌ترین شاخه از شیعیان عباسی شد که به نظریۀ جدید گرویدند و مدعی شدند که امامت تا ابد در خاندان عباس، عموی پیامبر (ص) باقی خواهد ماند و مهدی موعود نیز از فرزندان او خواهد بود. رزامیه عقیده داشتند هرکس از فرزندان عباس که به امامت برخاست، پیروی از او واجب خواهد بود. به عقیدۀ رزامیه، امام اختلافات در امور دینی را با معرفتی قلبی که از سوی خداوند به او الهام می‌گردد، حل خواهد کرد و امام با داشتن چنین ویژگی‌ای همواره الهامات صواب دریافت می‌کند و غیر از آنچه بدو الهام شده است، انجام نمی‌دهد (مسائل، 35-36).
گزارشهای فرقه‌نگاران دربارۀ ترتیب ائمه در نظر رزامیه، و نسبت آنها با دیگر شیعیان عباسی یکسان نیست؛ همچنین گزارشها دربارۀ چگونگی غلو آنها در حق ائمه و پیشوایان ایشان متفاوت است. بیشتر فرقه‌نگاران همچون نوبختی (ص 47) و ابوالحسن علی ابن اسماعیل اشعری (ص 20-21) رزامیه را شاخه‌ای از راوندیه دانسته‌اند که برخلاف دیگر هواداران ابومسلم خراسانی، دربارۀ او غلو نمی‌کردند و با قبول مرگ ابومسلم، به نظریۀ کیسانیه دربارۀ امامت پایبند بودند (نیز نک‍ : سعد بن عبدالله، 64-65؛ قاضی عبدالجبار، 20(2) / 177).
دربارۀ اعتقادات غالیانۀ منسوب به رزامیه، گزارشهای دیگری در منابع وجود دارد؛ تاحدی‌که برخی از فرقه‌نگارانْ رزامیه را به‌سبب اعتقادات و باورهای غالیانه از شمار فرق منتسب به اسلام، و نه یکی از فرق اسلامی، فهرست کرده‌اند (اسفراینی، 130). از اعتقادات غلوآمیز رزامیه می‌توان از باور آنها به تناسخ یاد کرد. رزامیه همچنین مدعی بودند که حلول روح الٰهی در ابومسلم باعث چیرگی او بر حکومت بنی‌امیه شد (شهرستانی، 1 / 152؛ آمدی، 5 / 60). بااین‌حال، بغدادی (همانجا) گزارش کرده است که رزامیه با وجود اعتقاد به امامت ابومسلم خراسانی، مرگ او را پذیرفتند و دربارۀ او ادعای مهدویت نکردند (نک‍ : اشعری، همانجا).
اعتقادات رزامیه دربارۀ امامت از سوی گروههایی در خراسان مورد قبول قرار گرفت که مهم‌ترین آنها پیروان المقنع، مشهور به فرقۀ مبیضه بودند (شهرستانی، 1 / 152-153). المقنع خود یکی از پیروان رزامیه به شمار می‌آمد و بعد از چندی ادعای الوهیت کرد و شورشی در خراسان پدید آورد (بغدادی، 226).
ظهور فرقه‌ای مانند رزامیه را می‌توان اقدامی سیاسی برای مشروعیت‌دادن به خلافت عباسی دانست. رزامیه، به استناد منابع تاریخی، تا دورۀ خلافت ابوعبدالله المهدی فعالیت داشت.

مآخذ

آمدی، علی، ابکار الافکار، به کوشش احمد محمد مهدی، قاهره، 1424 ق / 2004 م؛ اسفراینی، شاهفور، التبصیر فی الدین، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ اشعری، علی، مقالات الاسلامیین، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، 1400 ق / 1980 م؛ بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد عثمان خشت، قاهره، مکتبة ابن سینا؛ رازی، محمد، تبصرة العوام، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1364 ش؛ سعد بن عبدالله اشعری، المقالات و الفرق، به کوشش محمدجواد مشکور، تهران، 1341 ش؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کـوشش عبدالرحمان بن یحیى معلمی یمانی، حیدرآبـاد دکن، 1382 ق / 1962 م؛ شهرستانی، محمد، الملل و النحل، به کوشش احمد فهمی محمد، بیروت، 1413 ق / 1992 م؛ طبری، تاریخ؛ قاضی عبدالجبار، المغنی، به کوشش محمود محمد قاسم، قاهره، بی‌تا؛ مسائل الامامة، منسوب به ناشئ اکبر، به کوشش یوزف فان‌اس، بیروت، 1971 م؛ مقریزی، احمد، الخطط، بیروت، 1418 ق؛ نوبختی، حسن، فرق الشیعة، به کوشش محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف، 1355 ق / 1936 م.

مسعود تاره