رجب پاشا

رَجَبْ پاشا (مق‍ 1041 ق / 1632 م)، وزیر اعظم عثمانی در دورۀ سلطان مراد چهارم (سل‍ 1032-1050 ق / 1623-1640 م).
رجب پاشا که تبار بوسنوی داشت، کار خود را با سمت بوستانچی ــ رئیس سربازان سرای همایون که مسئول نگهداری از باغ و باغچه‌های ویژه بودند ــ آغاز کرد؛ همچنین ضابطی شهر از وظایف او به شمار می‌رفت. او در دورۀ احمد اول(سل‍ 1012-1026 ق / 1603-1617 م) به مقام بوستانچی‌باشی ارتقا یافت (هامرپورگشتال، IV / 576؛ EI2, VIII / 480؛ نیز نک‍ : سامی،314؛ پاکالین، I / 239). رجب پاشا از 1031 ق / 1632 م در زمرۀ وزیران درآمد و سپس به فرماندهی کل قوا در دریای سیاه برگزیده شد. او با کمک ناوگروه خود توانست ناوگان قزاقها را بشکند. از این پس، از پایگاه بوستانچی‌باشی به قاپودان پاشا ارتقا یافت (نعیما، 2 / 245).
رجب پاشا در ماههای رجب ـ رمضان 1033 / مه ـ ژوئیۀ 1624، در زمان شورش خان کریمه، محمد گرای سوم، با رهبری ناوگروه خود کفه را تصرف کرد. آنگاه با 30 فروند کشتی از راه دانوبْ قزاقها را که به تاتارهای کریمه یاری رسانده بودند، شکست داد و 400 اسیر از آنها گرفت و به استانبول فرستاد (همو، 2 / 332-341؛ منجم‌باشی، 3 / 660؛ اوزون‌چارشیلی، III(1) / 172-174؛ دانشمند، III / 329-330). رجب پاشا که به همسری خواهر سلطان مراد چهارم (دختر سلطان احمد دوم) می‌بالید و از پشتیبانی مادرزن خود (مادر سلطان) برخوردار بود، می‌خواست 14 سنجاق از قبرس و مور را که از جزایر آرشی‌پل (جزایر بحر سفید) بودند، تصرف کند؛ اما وزیر اعظم و قائم‌مقام مانع اجرای خیالات او شدند (هامرپورگشتال، V / 3, 86-87).
یک سال پس از این واقعه، رجب پاشا دوباره نیروهای قزاق را در نزدیکی قراهارمان در شمال استانبول شکست داد. در 1035 ق / 1625 م نیز شورش ینی‌چریها را در پایتخت طرح‌ریزی کرد و به جای گرجی محمد پاشا به منصب قائم‌مقامی رسید (نعیما، 2 / 356-360، 394-395؛ دانشمند، III / 315, 333؛ هامرپورگشتال، V / 66-67). چندی بعد، او به‌عنوان سفیر باب عالی، مأمور وین شد و نزد امپراتور اتریش رفت. از جانب امپراتور نیز بارون دکفستن رئیس اتریش سفلا برای سفارت استانبول برگزیده گردید؛ اما درخواستهای طرفین از یکدیگر بی‌نتیجه ماند و هر دو سفیر در ذیحجۀ 1039 / ژوئیۀ 1629 م به کشورهای خود بازگشتند (همو، V / 97-98).
در سال 1041 ق / 1631 م، خسرو پاشا از صدارت عظمى برکنار شد و حافظ احمد پاشا برای بار دوم به صدارت رسید. عزل خسرو پاشا سبب به‌هم‌خوردن امور ینی‌چریها شد. به نظر می‌رسد توافقهایی نیز در میان سپاهیان شده بود تا در اقدامی مشترک خسرو پاشا را به مقام خود بازگردانند. بنابراین، بیشتر نواحی آناتولی به قیامی علنی کشیده شد. رجب پاشا نیز، که امیدوار بود به جای خسرو پاشا، وزیر اعظم شود، از این انتصاب خشمگین بود و شورشی دیگر را ضد پیاده‌نظام، که تبار بوسنوی و آلبانیایی داشتند، برانگیخت (نعیما، 3 / 76-83؛ پچوی، 2 / 420-422؛ شاو، 1 / 339؛ اوزون‌چارشیلی، III(1) / 177, 179-180). این شورش مایۀ کشته‌شدن حافظ احمد پاشا، وزیر اعظمِ مراد چهارم، و کشتار شمار بسیاری از طرف‌داران سلطان و رقیبان جناح رجب پاشا شد (پچوی، 2 / 422-425؛نعیما، 3 / 84-92؛ دانشمند، III / 352؛ اوزون‌چارشیلی، III(1) / 181). پس از کشته‌شدن حافظ احمد پاشا، مُهر همایون را به رجب پاشا سپردند؛ و او در رجب 1041 / فوریۀ 1632 به صدارت عظمى رسید. در همین ایام، خسرو پاشا اعدام شد.
رجب پاشا که به‌سبب اقدامات گذشته‌اش در مقابل سلطان مراد چهارم محتاطانه برخورد می‌کرد، برای اینکه بتواند به دلخواه خود کار کند، در پی ازمیان‌برداشتن نزدیکان پادشاه برآمد؛ ازاین‌رو، خواستار کینه‌کشی از کسانی شد که موجب اعدام خسرو پاشا شده بودند و گروهی را به شورش فراخواند. عاصیان به دربار آمدند و سلطان را به تشکیل جلسه دعوت کردند. در این ماجرا، با دسیسۀ رجب پاشا، موسى چلبی، مشاور و مصاحب محبوب مراد چهارم، به قتل رسید. رجب پاشا با موقعیتی روبه‌رو شد که دیگر نمی‌توانست نیاتش را پنهان کند؛ لذا در پی آن برآمد تا با تبدیل سلطنت و خلع پادشاه، اوضاع را به سود خود سامان دهد؛ ازاین‌رو، شماری از دسته‌های ینی‌چری، که همفکر او بودند، بر آن شدند تا مراد را از تخت شاهی بردارند و یکی از شاهزادگان را به جای او بنشانند. سرانجام، در میان شورشیان تفرقه افتاد و رهبرانی سربرافراشتند که گروههای ینی‌چری را برضد رجب پاشا سازمان دادند. این اختلافات همراه با بیزاری مردم از آشفتگیها، به مراد چهارم این امکان را داد که از اوضاع به سود خود بهره‌برداری کند؛ او در 1041 ق / 1632 م دستور داد رجب پاشا را در شبستان کاخ خود اعدام کنند و دو کرور (یک میلیون دوکا) از اندوخته‌های او را مصادره کرد (نعیما، 3 / 110-112؛ پچوی، 2 / 425-426؛ منجم‌باشی، 3 / 667- 668؛ صولاق‌زاده، 750-752؛ شاو، 1 / 340؛ هامرپورگشتال، V / 288؛ دانشمند، III / 353-354؛ اوزون‌چارشیلی، III(1) / 186-187).

مآخذ

پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، 1283 ق / 1866 م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس ترکی، استانبول، 1317 ق / 1899 م؛ شاو، ا. ج.، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، 1370 ش؛ صولاق‌زاده، محمد، تاریخ، استانبول، 1297 ق / 1880 م؛ منجم‌باشی، احمد دده، صحائف الاخبار، ترجمۀ احمد ندیم، استانبول، 1285 ق / 1868 م؛ نعیما، مصطفى، تاریخ، استانبول، 1280 ق / 1863 م؛ نیز:

DaniŞmend, I. H., İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1972; EI2; Hammer-Purgstall, J., Geschichte des Osmanischen Reiches, Graz, 1963; Pakalın, M. Z., Osmanli tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, Istanbul, 1971; UzunçarŞılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1983.

شیوا جعفری