الرجال، طوسی

اَلرِّجال، یا رجال طوسی، یکی از اصول چهارگانۀ رجالی نزد شیعیان، تألیف ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (د 460 ق / 1068 م). این کتاب به الابواب نیز شهرت دارد (آقابزرگ، 10 / 120).
رجال اثری در ذکر نام راویان و صحابۀ معصومان (ع) تا عصر غیبت است که به‌ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است. تدوین رجال پس از تألیف الفهرست، و پیش از گزینش و اختیار کتاب الرجال شیخ کشی صورت گرفته، که این هر 3، نشان‌دهندۀ عنایت خاص مؤلف به این موضوع است.
کتاب رجال به‌جز مقدمه‌ای کوتاه، دربردارندۀ 13 باب است که هر باب، به ذکر اسامی روات و صحابۀ یکی از معصومان (ع) اختصاص یافته است. اسامی بـا یادکرد صحابۀ پیامبر اسلام (ص) آغاز می‌شود و سپس با راویان امام علی (ع) تا امام حسن عسکری (ع) ادامه پیدا می‌کند؛ باب 13 به ذکر اسامی راویانی اختصاص دارد که یا پس از عصر امامان (ع) می‌زیسته، یا اگر در زمان ایشان حضور داشته‌اند، روایتی از آن بزرگواران نقل نکرده‌اند. در تبویب کتاب، در هر بخش، پس از اسامی با حرف «یا»، بابی را به معروفان به کنیه، و سپس بخشی را به زنان راوی اختصاص داده است. اگرچه طوسی در مقدمه به ترتیب حروف الفبای اسامی در رجال تصریح کرده (ص 17)، اما در عمل، این ترتیب غالباً در حرف اولِ اسامی رعایت شده است.
طوسی در رجال بدون درنظرگرفتن گرایش و اندیشه‌های مذهبی، نام افراد را فهرست کرده است. درواقع، وی افزون‌بر شیعیان، نام برخی از دیگر گروههای فکری صحابه و راویان پیامبر (ص) و امامان (ع) را نیز در رجال گنجانده است. دراین‌میان، نام کسانی چون خلفای سه‌گانه، عمرو بن عاص، زیاد ابن ابیه و همچنین برخی از پیروان فرق شیعه مانند واقفه، بتریه، فطحیه، زیدیه، خوارج و راویانی متهم به «غلوّ» در رجال آمده است. ازآنجاکه کاربرد این شیوۀ مواجهه با رجال امکان تشخیص مذهب و ایمان وی را از مخاطب سلب می‌کند، یا به اقل امکان می‌رساند، گاه مورد نقد قرار گرفته است (برای نمونه، نک‍ : خویی، 1 / 97، 16 / 127؛ شوشتری، 1 / 19، 10 / 174، 222).
طوسی در مقدمۀ کتاب، انگیزه‌اش از اقدام به تدوین این اثر را یکی درخواست «الشیخ الفاضل»، و دیگری نبودن کتابی جامع در این زمینه، بیان کرده است. دقیقاً مشخص نیست که این شیخ فاضل کیست، اما چنان است که شیخ طوسی گردآوری کتاب الفهرست را هم، طلب و خواست همو یاد کرده است (نک‍ : الفهرست، 32). مؤلف در بیان کمبود آثاری در شناسایی رجال شیعه، به نمونۀ الرجال ابن‌عُقده، مشتمل‌بر راویان امام جعفر صادق (ع)، تصریح کرده است (نک‍ : رجال، همانجا). وی در مقدمۀ اثر دیگرش، الفهرست، در همین زمینه، به دو مجموعۀ ازمیان‌رفته از عالم معاصرش، ابن‌غضائری، در معرفی مصنفات و نیز در معرفی اصول اشاره کرده است (نک‍ : الفهرست، همانجا)؛ مجموعه‌ای که ظاهراً برخی اطلاعات آن را نجاشی در رجال آورده است (ص 37، 77، جم‍‌ ). این در حالی است که طوسی بر آن است که شمار بالایی از آثار شیعیان در شرق و غرب سرزمینهای اسلامی تألیف شده که نیازمند احصا ست (نک‍ : رجال، همانجا).
در کنار دو دلیل یادشده توسط خودِ طوسی، به نظر می‌رسد اوضاع فرهنگی عصر او نیز بر لزوم تألیف چنین مجموعه‌ای بی‌اثر نبوده است. توضیح آن است که غلبۀ حضور فرهنگی حنابله در کنار شیعه در بغداد در سده‌های 4 و 5 ق (نک‍ : مقدسی، 112)، با قدرت‌یافتن سلجوقیانِ طرف‌دار مذهب شافعی نیز هم‌زمان بود، و تقابل فرهنگی آشکاری را میان فریقین به‌ویژه در محافل کلامی و حدیثی به وجود آورده بود (ابن‌جوزی، 8 / 172-173، 179). از سویی، در درون محافل حدیثی شیعی هم برخی اختلاف‌نظرها در موضوعاتی مانند نقد رجال، و معیار و اصول پذیرش روایات در گرایش به حجیت خبر واحد و اخبار ضعیف ایجاد دودستگی کرده بود (نک‍ : طوسی، العدة ... ، 1 / 339؛ نیز سید مرتضى، 1 / 282-284، 2 / 517- 518؛ ابن‌ادریس، 1 / 46-47). به این مباحث باید پدیدۀ تعارض در اخبار و روایات شیعه را نیز افزود که اتفاق نظر علمای شیعی در مباحث حدیثی و رجالی را به‌شدت تضعیف می‌کرد (نک‍ : طوسی، تهذیب ... ، 1 / 2؛ ه‍ د، خبر واحد).
شیوۀ طوسی در رجال در گزینش افراد و نیز سبک خفیفِ جرح‌وتعدیل ایشان بیان‌کنندۀ کاربرد تسامح برای ایجاد اتفاق است. وی با قول به تفکیک میان خطا، و فسق در افعال و جوارح با وثاقت در روایت (نک‍ : العدة، 1 / 151-152) به تضییق میدان تضعیف روات و افزودن بر گسترۀ قبول دست زده است. همچنین وی با این شرط که اگر روایات راویان فرق شیعه همچون فطحیه، ناووسیه و واقفه با روایات ثقات شیعه معارض نباشد، با شرایطی، عمل به آن واجب است (همان، 1 / 150-151؛ نیز جلالی، 148)، در رجال نام برخی از صاحبان فرق را ذکر کرده است (برای نمونه، نک‍ : ص 75، 82، 142، 333، 334، جم‍‌‌ ). اتخاذ این شیوۀ طوسی در رجال گاه از سوی برخی از عالمان بعدی مورد نقد قرار گرفته است (نک‍ : معارف، 55).
رجال برخلاف الفهرست، با کم‌ترین میزان اطلاعات دربارۀ راوی تدوین شده، و بیشتر در بیان طبقۀ راویان است. گویا مؤلف در این اثر اصلی‌ترین وظیفۀ خود را ذکر نام، نسب، خاستگاه و یا محل سکونت کسان می‌دانسته، گاه نیز اطلاعات دیگری مانند تاریخ وفات، و حلقه‌های روایی فرد را بر آن افزوده است (برای نمونه، نک‍ : ص 118، 123، 132، 144، 159، 386؛ نیز قائدان، 74 بب‍‌‌ ). در مقام مقایسه، اسامی یادشده در بخش آخر کتاب از اطلاعات بیشتری برخوردار است. برخی نامها بیش از یک بار فهرست شده (برای نمونه، ص 391، 394) و گاه نام کسانی که علی‌القاعده باید در بخش آخر می‌آمد، در داخل متن و در بخشهای دیگر آمده است (مثلاً ص 397).
طوسی در رجال تلاش نموده است تا کمتر به جرح‌وتعدیل کسان بپردازد و توثیق و تضعیف افراد هم در مقایسه با کل اسامی، کم‌شمار است. این در حالی است که گاه جرح‌وتعدیل راویان را نیز از قول دیگران بیان کرده است (برای نمونه، نک‍ : ص 239، 244، 379، 391، جم‍ ؛ نیز شمشیری، 117-125). مؤلف گاه به‌جای اصطلاحات معمول در جرح‌وتعدیل رجالی، برای نشان‌دادن شأن و جایگاه دینی فرد، از الفاظی چون «ملعون» و «خبیث» بهره گرفته است (ص 75، 76، 84، 296، 339، 344، 366).
برخی اختلاف‌نظرها میان طوسی و دیگر رجالیان متقدم و علمای قم نیز در رجال قابل تشخیص است؛ مثلاً کسی مانند جعفر بن محمد بن مالک، که ابن‌غضائری یا نجاشی تضعیف کرده‌اند، شیخ طوسی غالباً ضمن اعلام نظر پیشینیانش، وی را تـوثیق کرده است (ابن‌غضائری، 48؛ نجاشی، 122؛ طوسی، رجال، 418). نمونۀ دیگری از این تفاوتها را می‌توان در زندگی‌نامۀ مفضل بن عمر جُعفی ــ نه در حد توثیق ــ مشاهده کرد (همـان، 307، 343؛ قس: ابن‌غضائری، 87؛ نجاشی، 416؛ علامۀ حلی، 407). مؤلف گاه به برخی تفاوت آرائش با عالمان قم تصریح کرده است (مثلاً ص 346، 368).
کتاب رجال نخستین‌بار توسط محمدصادق آل‌بحرالعلوم در نجف انتشار یـافت (1381 ق / 1961 م)، کـه خالی از برخی اغلاط نبود. پس از انتشار، سید عبدالعزیز طباطبایی نسخه‌هایی معتبر از رجال را یافت که در متن مطبوع وجود نداشت. بدین‌ترتیب انتشار چاپ جدید براساس نسخه‌های یافت‌شده و نسخۀ چاپی آل‌بحرالعلوم، توسط جواد قیومی در 1415 ق صورت گرفت؛ برخی اضافات در چاپ جدید وجود دارد که در چاپ نخست نبوده است.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابن‌ادریس‌، محمد، السرائر، قم، 1410 ق؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، حیدرآباد دکن‌، 1358 ق؛ ابن‌غضائری، احمد، الرجال، به کوشش محمدرضا جلالی، قم، 1422 ق؛ جلالی، مهدی و سمانه رباطی، «بررسی تطبیقی روش ابن‌غضائری، شیخ طوسی و نجاشی در تعامل با راویان غیرامامی»، علوم حدیث، قم، 1395 ش، شم‍ 79؛ خویی‌، ابوالقاسم‌، معجم رجال الحدیث‌، قم‌، 1413 ق؛ سید مرتضى، علی‌، الذریعة، به کوشش ابوالقاسم‌گرجی‌، تهران، 1348 ش؛ شمشیری، رحیمه و مهدی جلالی، «بررسی و ارزیابی روش شیخ طوسی در نقد رجال و آثار»، مطالعات اسلامی، تهران، 1387 ش، شم‍ 80؛ شوشتری، محمدتقی‌، قاموس‌ الرجال‌، قم، 1410 ق بب‍ ؛ طوسی‌، محمد، تهذیب الاحکام‌، به کوشش حسن موسوی خرسان‌، تهران، 1362 ش؛ همو، رجال (الابواب)، به کوشش جواد قیومی، قم، 1415 ق؛ همو، العدة فی اصول الفقه‌، به کوشش محمدرضا انصاری، قم‌، 1376 ش؛ همو، الفهرست‌، به کوشش جواد قیومی، قم، 1417 ق؛ علامۀ حلی‌، حسن، خلاصة الاقوال، به کوشش جواد قیومی، قم، 1417 ق؛ قائدان، اصغر، و راضیه ادهم، «جایگاه راویان در رجال شیخ طوسی»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، قم، 1392 ش، س 4، شم‍ 11؛ معارف، مجید، «مقایسۀ دیدگاههای رجالی نجاشی و شیخ طوسی»، مقالات و بررسیها، تهران، 1376 ش، شم‍ 62؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش محمد مخزوم، بیروت، 1408 ق / 1987 م؛ نجاشی، احمد، رجال، به‏ کوشش‏ موسى‏ شبیری‏ زنجانی، قم، 1408 ق.

فرامرز حاج‌منوچهری