رایج سیالکوتی

رایِجِ سیالْکوتی، محمدعلی، شاعر و ادیب پارسی‌گوی در شبه قاره، در سده‌های 11-12 ق / 17- 18 م. وی متخلص به رایج، و از خانوادۀ سادات ترشیز خراسان بود که پیش‌تر به هند مهاجرت کرده، و در سیالکوت اقامت گزیده بودند (آزاد، 204؛ خوشگو، 216؛ ظفر، 12).
رایج حدود سال 1050 ق / 1640 م، در سیالکوت به دنیا آمد (نک‍ : خوشگو، همانجا؛ آفتاب‌رای، 1 / 225؛ ظفر، همانجا). محل تولد او مرکز علم و دانش آن دوره بود (ظفر، 13). پدرش میر دوست محمد متخلص به صانع (د 1100 ق / 1689 م)، به تصریح خود رایج «جامع فضل و هنر بود» (نک‍ : ص 637؛ نیز ظفر، 12) و از سخن‌شناسان روزگار خود شمرده می‌شد (نک‍ : خوشگو، 289؛ صدیق حسن، 260). رایج بیشتر آموزه‌های خود را از پدرش آموخت (نک‍ : ص 101). دو برادر بزرگ‌تر او میر مرتضى و میر فصیح‌الدین نیز در تکمیل مقام سخنوری او نقش داشته‌اند. رایج خود در قطعه‌ای به این امر اشاره دارد (نک‍ : ص 43-47؛ ظفر، 13-14).
رایج از محضر استادان و ادیبان زمان خود نیز بهره برد. به اعتقاد خوشگو (ص 216)، او از شاگردان میر محمدزمان راسخ (1107 ق / 1695 م) بود. از غزلی در دیوان رایج چنین برمی‌آید که وی از محضر درس میر جمال‌الدین سیادت لاهوری (ز 1100 ق / 1689 م) نیز استفاده کرده است (نک‍ : ص 449؛ ظفر، 14).
به گزارش منابع مختلف، رایج مدتی در دهلی در خدمت عبدالقادر بیدل (د 1133 ق / 1721 م)، شاه آفرین لاهوری (د 1154 ق / 1741 م) و ناصرعلی سرهندی (د 1108 ق / 1696 م) بود و سپس به شهر خود بازگشت (عظیم‌آبادی، 631؛ صدیق‌حسن، 170؛ نقش علی، 70؛ بهگوان، 94).
رایج در زمان خود از استادان محسوب می‌شد. شمار شاگردان وی به‌طور دقیق مشخص نیست، اما تذکره‌نگاران به کسانی چون میرزا ابوتراب فتوت (مق‍ 1161 ق / 1748 م) و سیالکوتی مل (ز 1149 ق / 1737 م) متخلص به وارسته صاحب کتاب مصطلحات الشعرا اشاره کرده‌اند (صبا، 603؛ وارسته، 496؛ ظفر، 17- 18؛ شمیسا، 29).
رایج فردی قلندرمآب و آزادمشرب بود که بیشتر زندگی خود را در زادگاهش به سر برد (صدیق‌حسن، همانجا؛ احمد، 34)، و سرانجام در (1150 ق / 1737 م) در لاهور درگذشت (مصحفی، 29؛ ابراهیم خان، 70).

شعر رایج

 جایگاه سخنوری رایج در منابع گوناگون ستوده شده است. صدیق‌حسن خان در این‌باره می‌گوید: «بسیار شوخ‌طبع، خوش‌محاوره و انجمن‌افروز بود» (ص 171). سرخوش نیز چنین می‌گوید: «مشق سخن را پخته کرد» (ص 41). سبک شعر و اسلوب رایج، پر از معانی و مضامین نغز، و به‌شیوۀ بیدل و آفرین لاهوری نزدیک است (برای نمونه، نک‍ : ظفر، 23-26). اشعارش نمونه‌ای از سبک متداول آن روز یعنی سبک هندی است، که پیچیده، پر از ابهام و مملو از صنایع ادبی مانند تمثیل، تشبیه، تلمیح و ... است. افزون‌بر این موارد، مفاهیم عرفانی، جایگاه ویژه‌ای در اشعار رایج دارند. اوضاع و احوال سیاسی و ادبی آن روزگار نیز در سروده‌های او بازتاب دارد (برای نمونه، نک‍ : ص 621؛ ظفر، 27-33).
رایجْ قصایدی هم در مدح برخی از امیران و حاکمان، و گروهی از صوفیان سروده است. نواب شکرالله خان (د 1112 ق / 1700 م) و محمدعاقل خان عسکری (د 1108 ق / 1696 م) از امرای بلندمرتبۀ روزگار اورنگ‌زیب (حک‍ 1068- 1118 ق / 1657-1706 م)، عبدالصمد خان (د 1150 ق / 1737 م) از احفاد عبیدالله احرار (د 895 ق / 1490 م)، و سید علی الحق از شاگردان فرید گنج شکر (د 664 ق / 1266 م) از ممدوحان رایج بودند (نک‍ : ص 48-57؛ ظفر، 18- 19).
از رایج، دیوان سروده‌هایش باقی مانده است. تنها نسخۀ موجود از این اثر در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه پنجاب در لاهور موجود
 است (منزوی، 8 / 1077؛ ظفر، 33). تذکره‌نویسان معاصر رایج، مثل خوشگو (د 1170 ق / 1757 م) و سراج‌الدین آرزو (د 1169 ق / 1756 م) نسخۀ دیوان وی را در دست داشته‌اند. اقبال لاهوری نیز نسخۀ دیوان وی را دیده است (نک‍ : خوشگو، 216؛ ظفر، همانجا). همین نسخه در 1375 ش به کوشش محمد سرفراز ظفر در اسلام‌آباد به چاپ رسید (نک‍ : همو، 11-35). دیوان رایج مشتمل بر نعت رسول اکرم (ص)، مناقب امامان و اهل بیت (ع) و مراثی، مدح، هجویه و ادعیه است که در قالب انواع شعر مثل غزل، مثنوی، رباعی، قصیده و مستزاد سروده شده است (نک‍ : سراسر اثر).

مآخذ

آزاد بلگرامی، میر غلامعلی، مآثر الکرام (سرو آزاد)، به کوشش عبدالله خان و مولوی عبدالحق، حیدرآباد دکن، 1913 م؛ آفتاب‌رای لکهنوی، ریاض العارفین، به کوشش حسام‌الدین راشدی، لاهور، 1396 ق / 1977 م؛ ابراهیم خان خلیل، علی، صحف ابراهیم، به کوشش عابدرضا بیدار، پتنه، 1981 م؛ احمد، ظهورالدین، پاکستان میں فارسی ادب کی تاریخ، لاهور، 1977 م؛ بهگوان داس هندی، سفینۀ هندی، به کوشش محمد عطاءالرحمان کاکوی، پتنه، 1806 م؛ خوشگو، بندرابن داس، سفینه، به کوشش محمد عطاءالرحمان کاکوی، پتنه، 1959 م؛ رایج سیالکوتی، محمدعلی، دیوان، به کوشش محمد سرفراز ظفر، اسلام‌آباد، 1375 ش؛ سرخوش، محمدافضل، کلمات الشعرا، به کوشش صادق علی دلاوری، لاهور، 1942 م؛ شمیسا، سیروس، مقدمه بر مصطلحات الشعرا (نک‍ : هم‍ ، وارسته)؛ صبا، محمدمظفر حسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343 ش؛ صدیق‌حسن خان، محمدصدیق، شمع انجمن، به کوشش عبدالمجید خان، بهوپال، 1293 ق؛ ظفر، محمد سرفراز، مقدمه بر دیوان رایج (هم‍‌‌ )؛ عظیم‌آبادی، حسینقلی خان، نشتر عشق، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، 1981 م؛ مصحفی همدانی، غلام، عقد ثریا، به کوشش مولوی عبدالحق و معتمد اعزازی، اورنگ‌آباد، 1934 م؛ منزوی، خطی مشترک؛ نقش علی، باغ معانی، به کوشش عابدرضا بیدار، پتنه، بی‌تا؛ وارسته، امامعلی (ض: سیالکوتی مل وارسته)، مصطلحات الشعرا، به کوشش سیروس شمیسا، تهران، 1380 ش.

پریسا سنجابی