راوندی، نجم‌الدین

راوَنْدی، نجم‌الدین ابوبکر محمد بن علی بن سلیمان (میان سالهای 550 تا 555 ق ـ د پس از 603 ق / 1155 تا 1160-1207 م)، تاریخ‌نگار و خوش‌نویس مشهور و مؤلف کتاب راحة الصدور و آیة السرور.
دربارۀ جزئیات زندگی راوندی، جز آنچه خود در راحة الصدور ذکر کرده، اطلاع دیگری در مآخذ موجود نیامده است (نک‍ : فروزانفر، 359). خانوادۀ او، به‌ویژه از سوی مادر، چنان‌که از راحة الصدور برمی‌آید، به مهارت در هنرهای خوش‌نویسی و تذهیب و نیز ادب عربی و فارسی شهرت داشته‌اند (نک‍ : ص 51).
راوندی در حدود سال 570 ق / 1174 م پدرش را از دست داد و به خدمت دایی خود، تاج‌الدین ابوالفضل احمد راوندی (ح 535-605 ق / 1141- 1208 م)، که از فضلای روزگار و از استادان علوم دینی و ادبی مدارس همدان بود، پیوست و 10 سال (570-580 ق / 1174-1184 م) تحت حمایت و سرپرستی او، کسب فضل و معرفت کرد (همو، 39-40). دایی دیگر او، زین‌الدین محمود راوندی (539- 609 ق / 1144-1212 م) هم از هنرمندان و ادیبان و استادان خوش‌نویسی بود و به پارسی و تازی شعر می‌سرود (همو، 51). نجم‌الدین همچنین نزد برخی از دیگر عالمان روزگار تحصیل کرد و اجازۀ روایت ستاند (همو، 41، 55). او همچنین در صحبت امیرالشعرا احمد بن منوچهر شصت‌کله (ح 580 ق / 1184 م)، قریحۀ شاعری و نویسندگی خود را تقویت کرد (همو، 57- 58).
نجم‌الدین در دورۀ جوانی، کوتاه‌مدتی در دربار طغرل بن ارسلان در عراق مقام گرفت و با قتل طغرل و برافتادن سلجوقیان عراق به دست تکش خوارزمشاه در 590 ق / 1194 م، چندی انزوا گزید و به تکمیل هنر و تحصیل فقه و علم شریعت همت گماشت (همو، 59). وی سپس ظاهراً در آسیای صغیر به خدمت غیاث‌الدین کیخسرو بن قلیچ ارسلان (551-584 ق / 1156- 1188 م) از سلاجقۀ آن خطه پیوست (همو، 62). تاریخ درگذشت نجم‌الدین راوندی معلوم نیست، اما بی‌تردید مرگ وی پس از 603 ق که تألیف کتاب خود را به پایان رسانده (نک‍ : دنبالۀ مقاله)، روی داده است.
آنچه موجب شهرت راوندی شده است، کتاب راحة الصدور او به زبان فارسی است که از مهم‌ترین منابع تاریخ آل‌سلجوق، از عهد طغرل‌بیک (حک‍ 429 ق / 1038 م) تا طغرل بن ارسلان به‌شمار می‌رود. راوندی چنان‌که خود آورده است، تألیف راحة الصدور را در 599 ق / 1203 م آغاز کرد، و در 603 ق به نام کیخسرو بن قلیچ ارسلان به پایان برد و آن را توسط جمال‌الدین شرف‌التجار ابوبکر ابن‌ابی‌العلای رومی در قونیه به سلطان تقدیم داشت (نک‍ : ص 62، 461-463).
راحة الصدور مشتمل بر 3 قسمت است: مقدمه، تاریخ سلاجقه و خاتمه. مقدمه (ص 1-85) مشتمل است بر حمد باری‌تعالى، مدح انبیا (ع) و پیـامبر اسلام (ص)، و شرحی دربـارۀ صحابه و تابعین و خلفای نخستین و فقهای بزرگ چون ابوحنیفه، شافعی، سفیان ثوری، مالک بن انس و احمد بن حنبل. او آنگاه به ذکر خصوصیات و محاسن غیاث‌الدین کیخسرو بن قلیچ ارسلان پرداخته، و از تحولات عراق پس از انقراض طغرل سوم، و احوال خویش و برخی افراد خاندان خود و سبب تألیف کتاب یاد کرده است. در متن کتاب، نخست مقدمه‌ای در آغاز کار سلجوقیان و حکومت طغرل در 424 ق / 1033 م، کشمکشهای محمود غزنوی با سلجوقیان و دستگیری اسرائیل بن سلجوق و زندانی‌شدن او تا زمان مرگ محمود و سرانجام شکست و سقوط غزنویان و استیلای سلاجقه در دندانقان آورده است (ص 86-101)؛ سپس به تاریخ سلاجقۀ بزرگ تا پایان سلطنت سلطان سنجر، آنگاه به ذکر سلاجقۀ عراق تا پایان کار طغرل بن ارسلان (حک‍ 571-590 ق / 1175-1194 م)، و استیلای خوارزمشاهیان بر عراق پرداخته است. در پایان این بخش، فصلی بسیار سودمند در احوال بلاد عراق از استیلای خوارزمشاهیان آمده است (ص 375-405). در پایان کتاب هم مباحثی خارج از موضوع اصلی کتاب، مانند آداب ندیمی، شطرنج‌بازی، باده‌نوشی، تیراندازی، شکار، و اصول خوش‌نویسی را آورده، و آن را با مدح غیاث‌الدین کیخسرو ختم کرده است. راوندی در تألیف این اثر غالباً به اختصار گراییده، ولی حوادث اواخر عهد سلاجقه را با تفصیلی بیشتر آورده است (نک‍ : سراسر کتاب؛ زرین‌کوب، تاریخ ... ، 46).
راوندی در تألیف این اثر، از اطلاعات شخصی و آثار و تألیفات معاصران خود بهره برده است؛ چنان‌که قسمتی از مطالب اصلی کتاب را از سلجوق‌نامۀ ظهیرالدین نیشابوری اقتباس نموده، و به صورتی ابهام‌آمیز از وی و کتاب او یاد کرده است (ص 64؛ فروزانفر، 363؛ افشار، 30). البته در برخی موارد اختلافاتی نیز میان دو متن دیده می‌شود (نمونه را، نک‍ : راوندی، 94؛ قس: ظهیرالدین، 14، در باب تاریخ مرگ محمود غزنوی؛ نیز نک‍ : راوندی، 95-97؛ قس: ظهیرالدین، 14-15، در باب ورود طغرل به نیشابور). با این وصف، ازآنجاکه مؤلف خودْ معاصر برخی سلاطین سلجوقی بوده، و با گروهی از خوش‌نویسان و ادیبان و شاعران عهد، معاشر بوده است، کتاب او از اهمیتی خاص برخوردار است (نیز نک‍ : زرین‌کوب، نقد ... ، 16). همچنین، شرح راوندی دربارۀ دورۀ اخیر دولت سلجوقی عراق و انقراض این دولت، اوضاع سپاه خوارزم در آن ناحیه و شخصیت و سیاست تکش، بر اهمیت کتاب او می‌افزاید. بخشهای واپسین کتاب هم (نک‍ : ص 375-403)، از حیث آگاهیهای ویژه دربارۀ همدان بسیار مهم است (نیز نک‍ : اذکائی، 270).
گرچه گفته‌اند راحة الصدور به‌سبب کثرت حشو و زواید و افراط در جملات معترضه، تا اندازه‌ای ملال‌آور است (احمد، مقدمه بر ... ، 7)، اما بی‌تردید از نظر ادبی قابل توجه است؛ به‌ویژه که راوندی در ادب پارسی و تازی و برخی دیگر از دانشهای مرسوم عهد خویش دستی قوی داشته، و در ضمن کتاب از آیات، احادیث، حکایات، امثال و اشعار شاعران تازی‌گوی و پارسی‌سرای بهره‌ها برده است (فروزانفر، 364). حجم چشمگیر این موارد، تا حدی موضوع اقتباس او از سلجوق‌نامه را پوشانده است. نثر راحة الصدور در غالب موارد مصنوع است و در برخی موارد، به‌سادگی و بی‌پیرایگی می‌گراید (صفا، گنج ... ، 195، مختصری ... ، 28؛ احمد، همانجا؛ برای تفصیل، نک‍ : بهار، 2 / 407). راوندی دست‌پروردۀ دایی خود تاج‌الدین احمد راوندی بوده که به شغل وعظ و تدریس نیز می‌پرداخته است؛ ازاین‌رو، نکته‌پردازی وی در بیان مطالب، ظاهراً متأثر از اسلوب واعظانۀ همو ست (فروزانفر، 365).
یک وجه امتیاز قابل توجه راحة الصدور، نقل گستردۀ اشعار شماری از شاعران پارسی در ضمنِ ذکر حوادث تاریخی است که برخی از آنها با مؤلف معاصر بوده‌اند (رضازاده، 393)، و البته بیشتر شواهد فارسی او از شاهنامۀ فردوسی است (بهار، 2 / 406). راوندی سروده‌های خود را در مدح غیاث‌الدین کیخسرو نیز در همین کتاب نقل کرده است (نک‍ : جم‍ ؛ فروزانفر، 363).
راحة الصدور در سده‌های بعد مورد توجه مورخان قرار گرفت و در تصنیف و تألیف آثاری چون جامع التواریخ، تاریخ گزیده، زبدة التـواریخ حافظ‌ابـرو، روضة الصفا و حبیب السیر، به تصریح یا بدون تصریح مورد استفادۀ نویسندگان قرار گرفته است (قزوینی، 1 / 174؛ کاهن، 392).
راحة الصدور بر اساس تنها نسخۀ شناخته‌شدۀ آن در کتابخانۀ ملی پاریس، به کوشش محمد اقبال پیشاوری با مقدمۀ انگلیسی و فهارس متعدد، در لیدن چاپ شده است (1920 م). همین چاپ سپس یک بار با مقدمۀ سودمند بدیع‌الزمان فروزانفر (تهران، مرداد 1333)، و بار دیگر با مقدمۀ کوتاه و پاره‌ای تصحیحات مجتبى مینوی (تهران / اصفهان، دی 1333) منتشر شده است.
راوندی گذشته از راحة الصدور، کتابی هم در معرفت اصول خط داشته که خلاصۀ آن را در اواخر راحة الصدور با عنوان «فصل فی معرفة اصول الخط من الدایرة و النقط» گنجانیده است (نک‍ : ص 437 بب‍ ؛ نیز فروزانفر، 362؛ احمد، «گزارشی ... »، 127؛ منزوی، 6 / 4327). گفتنی است که مصحف بسیار نفیسی با کتابت و تذهیب راوندی در دست است (صفری، 13).

مآخذ

احمد، نذیر، «گزارشی دربارۀ منظومه‌ای از محمد بن علی راوندی، مؤلف راحة الصدور»، قند پارسی، تهران، 1373 ش، شم‍ 8؛ همو، مقدمه بر «خلاصۀ راحة الصدور و آیة السرور»، به کوشش همو، همان، 1374 ش، شم‍ 9؛ اذکائی، پرویز، تاریخ‌نگاران ایران (بخش یکم)، تهران، 1373 ش؛ افشار، اسماعیل، «سلجوق‌نامۀ ظهیری نیشابوری و راحة الصدور راوندی»، مجلۀ مهر، تهران، 1313 ش، س 2، شم‍ 1؛ بهار، محمدتقی، سبک‌شناسی، تهران، 1349 ش؛ راوندی، محمد، راحة الصدور و آیة السرور، به کوشش محمد اقبال، تهران، 1333 ش؛ رضازادۀ شفق، صادق، تاریخ ادبیات ایران، شیراز، 1352 ش؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، 1362 ش؛ همو، نقد و بررسی در باب مآخذ تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران، 1346 ش؛ صفا، ذبیح‌الله، گنج و گنجینه، تهران، 1381 ش؛ همو، مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی، تهران، 1334 ش؛ صفری آق‌قلعه، علی، «مصحفی به خامۀ صاحب راحة الصدور»، گزارش میراث، تهران، 1387 ش، س 3، شم‍ 25-26؛ ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، تهران، 1332 ش؛ فروزانفر، بدیع‌الزمان، مجموعۀ مقالات و اشعار، به کوشش عنایت‌الله مجیدی، تهران، 1351 ش؛ قزوینی، محمد، مقالات، به کوشش عبدالکریم جربزه‌دار، تهران، 1362 ش؛ کاهن، کلود، «بررسی منابع تاریخی دورۀ سلجوقی»، ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی و غلامرضا همایون، سخن، تهران، 1352 ش، شم‍ 4؛ منزوی، خطی.

لیلا رضایی