راوندی ، قطب‌الدین

راوَنْدی، قطب‌الدین سعید بن هبةاللٰه بن حسن (د 573 ق / 1178 م)، از عالمان نامدار امامیه در ایران، که در علوم گوناگون تبحر داشته، و دست به تألیف زده است.
باوجود شهرت فراوان وی طی قرون، جزئیات زندگی‌اش در تاریکی است؛ حتى زمان وفات او را تنها منتجب‌الدین رازی در تاریخ ری ثبت کرده است؛ او وفات راوندی را در 13 شوال 573 ق / 4 آوریل 1178 م می‌گوید (ابن‌حجر، 3 / 48) و احتمالاً شهید اول هم، که در یادداشتی، وفات او را در 14 شوال همان سال دانسته است (مجلسی، 104 / 19)، نباید مأخذی مستقل داشته باشد. نسبت راوندی نیز به احتمال قوی همان‌گونه‌که شیخ بهایی گفته است، به راوند کاشان بازمی‌گردد، ولی افندی احتمال بازگشت آن به راوند نیشابور را نیز منتفی نمی‌داند (2 / 420)؛ در مورد اخیر، ضبط مشهور نسبت ریوندی است (سمعانی، 3 / 117).
راوندی در خاندانی اهل دانش پرورش یافت و گویا نیای وی ابوالفضل هبةاللٰه بن سعید (؟)، فقیه و متکلمی از شاگردان ابن‌قولویۀ قمی (د 367 ق / 978 م) بود (طباطبایی، 88- 89). با درنگی بر آنچه از شیوخ او می‌دانیم، می‌توان نتیجه گرفت که وی در مراکز علمی مختلف ایران از قم و ری گرفته تا نواحی خراسان دانش آموخته است. از خلال آثار او نیز روشن می‌شود که حتى در دورۀ استادی، سفرهایی داشته است؛ ازجمله به هنگام تألیف منهاج البراعة (پایان تألیف: 556 ق / 1116 م)، تصریح کرده که ترک شیوۀ آغازینش در بیان اسانید خطبه‌ها، ازآن‌رو ست که به اصول روایی خود دسترسی نداشته است (منهاج ... ، 1 / 208)؛ همچنین با تکیه‌بر قراین، این احتمال قوی است که وی چندی را هم در بغداد گذرانده است (نک‍ : پاکتچی، 278).
راوندی استادان پرشماری داشت که برخی از مشهورترین آنها از امامیه، فضل بن حسن طبرسی (راوندی، قصص ... ، 132)، عمادالدین طبری (منتجب‌الدین، 163-164)، مرتضی بن داعی حسنی (راوندی، همان، 55؛ ابن‌ابی‌الرضا، 154)، امام مسعود صوابی عالم خراسان (راوندی، همان، 162) و قطب‌الدین محمد بن علی مقری نیشابوری (منتجب‌الدین، 157) شایان ذکرند. براساس قراین، عمادالدین بن حمزۀ طوسی نیز به‌احتمال از مشایخ او بوده است (نک‍ : پاکتچی، 279). از مشایخ او از اهل سنت نیز می‌توان به کسانی چون ابوعلی حسن بن احمد حداد شاگرد ابونعیم اصفهانی (راوندی، منهاج، 1 / 186)، ابونصر حسن بن محمد یونارتی (همان، 1 / 196) و شریف شمیلة بن محمد حسینی امیر مکه (همو، ضیاء ... ، 4) اشاره کرد (برای فهرستی از مشایخ وی، نک‍ : آقابزرگ، طبقات ... ، 124؛ حلی، 117-120).
راوندی در مقام استاد، خود شاگردان بسیاری پرورش داد که در شمار آنان می‌توان از چهره‌هایی شاخص چون ابن‌شهرآشوب سروی و منتجب‌الدین رازی نام برد (ابن‌شهرآشوب، 55؛ منتجب‌الدین، 164؛ برای فهرستی از دیگران، نک‍ : آقابزرگ، همانجا؛ حلی، 121-123). دو فرزندش ابوالفضل محمد و ابوالفرج علی، و نواده‌اش برهان‌الدین محمد بن علی بن سعید نیز از عالمان بنام بود (منتجب‌الدین، 127، 172).
از نظر حوزۀ مطالعاتی، منتجب‌الدین رازی در تاریخ ری، او را به‌عنوان عالمی آگاه بر دانشهای مختلف معرفی کرده (ابن‌حجر، همانجا)، ولی در منابع متقدم، ازجمله در فهرست منتجب‌الدین بیشتر بر فقیه‌بودن او تکیه شده است (مثلاً ص 87؛ ابن‌فوطی، 3 / 379). این در حالی است که به‌جز فقه القرآن، از آثار پرشمار فقهی او تقریباً چیزی باقی نمانده است.
راوندی گویا اواخر عمرش را در قم سپری کرده است؛ او در همان شهر وفات یافته، و مقبره‌اش در آنجا در صحن کبیر حضرت معصومه (ع)، تا امروز شناخته شده است (نک‍ : افندی، 2 / 420؛ خوانساری، 4 / 8). حشری تبریزی (د پس از 1011 ق)، به مقبره‌ای منتسب به راوندی در خسروشاه، نزدیک تبریز اشاره کرده که مزار مردم بوده است (نک‍ : افندی، همانجا).

اندیشۀ فقهی

 راوندی را از نظر اندیشۀ فقهی باید عالمی مستقل قلمداد کرد که در فضای فکری سدۀ 6 ق / 12 م که اندیشۀ سید مرتضى و شیخ طوسی بر محافل امامیه غلبه داشت و فقیهان اصولی بیشتر بر مشرب یکی از آن دو سلوک می‌کردند، نگاهی اجتهادی و انتقادی داشته، و روزنه‌های تازه‌ای را به فقه امامیه گشوده است که تنها یکی از آنها، توجه ویژه به آیات‌الاحکام است. مدرسی طباطبایی باوجود آنکه نام او را در شمار پیروان مکتب شیوخ طوسی آورده، در پی‌نوشتی، به تردید خود دراین‌باره اشاره کرده است (ص 50-51).
در سخن از دستگاه ادله، باید گفت پس از طرح دستگاه چهارگانۀ مرکب از کتاب، سنت، اجماع و عقل از سوی غزالی (د 505 ق / 1111 م) در المستصفى (ص 80)، راوندی در حد شناخت ما نخستین عالمی است که این دستگاه را در فضای امامیه مطرح کرده است ( فقه ... ، 1 / 6)؛ البته، مدتی پیش از آنکه ابن‌ادریس (1 / 46) آن را شیوع دهد.
در تفصیل بحث از ادله، با وجود اینکه بیشتر، موافق‌نبودن راوندی با دیدگاه شیخ طوسی دربارۀ حجیت خبر واحد توجه پژوهشگران تاریخ فقه را به خود جلب کرده، نگرشهای او در برخورد با دلیل کتاب و عقل نیز درخور توجه است. درخصوص دلیل کتاب، باوجود آنکه راوندی در مقدمۀ فقه القرآن، به‌گونه‌ای بحث می‌کند که باور سنتی نزد فقیهان بغداد در محوریت اجماع طایفۀ امامیه در استدلالات فقهی را به‌صراحت نقض نکند (1 / 4)، ولی هم اصل اقدام او به تألیف اثر مستقل در آیات‌الاحکام برای نخستین بار در میان امامیه معنادار است و هم از برخی سخنان او در خلال همین کتاب آشکار می‌شود که تا چه حد در مسیر تقویت حجیت ظواهر کتاب حرکت کرده است (مثلاً 1 / 25، 2 / 106، 360). او در این راستا، به قرائات نیز در این اثر توجه کرده است و سخن از آن دارد که درصورت صحیح‌بودن دو قرائت از یک آیه، هریک از آنها به‌مثابۀ یک آیه در فقه حجیت دارند (1 / 55، 310، 2 / 380). وی همچنین می‌افزاید که حجیت عمومات کتاب را به‌گونه‌ای باور دارد که تنها مخصص آن می‌تواند آیه‌ای دیگر از قرآن کریم، یا دلیلی قاطع مانند سنت قطعیه یا اجماع طایفه باشد (1 / 30، 315، جم‍‌ ) و با تخصیص عمومات کتاب به اخبار آحاد به‌شدت مخالف است (1 / 806).
درخصوص دلیل عقل، راوندی بر ضرورت تکیه بر آن در مقام فهم نصوص تأکید دارد و ضمن گسترش دامنۀ کاربرد آن، برخی از عالمان پیشین را به‌سبب ساکت‌ماندن در «عقلیات» و بسنده‌کردن به «سمعیات» به نقد گرفته است (همان، 2 / 429-430). در برخی از زوایای مباحث فقهی او، می‌توان توجه خاصی به حکمت تشریع را مشاهده کرد و اینکه بتوان از آن حکمت در مقام استنباط حکم بهره جست (مثلاً همان، 2 / 377؛ برای بسط اندیشۀ فقهی، نک‍ : پاکتچی، 280-291).
عالمان سده‌های میانه، که هنوز آثار فقهی راوندی در اختیار آنان بوده، به نقل و بررسی برخی آراء ویژۀ وی پرداخته‌اند (مثلاً ابن‌ادریس، 1 / 177، 2 / 731؛ محقق حلی، 1 / 74، 257، جم‍ ؛ آبی، 1 / 111، 137، جم‍ ؛ علامۀ حلی، 1 / 184، 476، جم‍ ؛ شهید اول، 1 / 439، 2 / 273، جم‍‌ ).
راوندی باوجود نگاه انتقادی که به حجیت خبر واحد در حیطۀ فقه داشته، بیرون از این حیطه، به‌خصوص در زمینۀ مواعظ و قصص به اخبار توجه ویژه‌ای نشان داده است. او در آثاری چون قصص الانبیاء و در شرح 4 خطبۀ آغازین از منهاج البراعة، توانایی خود را در حدیث با ارائۀ سلسله‌اسانید نشان داده، و گوشه‌ای از استماعات خود را از مشایخ حدیث از شیعه و اهل سنت بازنموده است. وی همچنین در انتقال میراث متقدمان امامی به متأخران، در شمار حلقه‌های وصل بوده، و به‌تکرار نام او به همین عنوان در اجازات نقش بسته است (ازجمله: یحیی بن سعید، 606؛ ابن‌طاووس، 48- 49؛ ابن‌ابی‌جمهور، 1 / 13؛ مجلسی، 104 / 154، 156، 159، جم‍‌ ). افندی نیز به جایگاه ویژۀ او در اجازات امامیه اشاره کرده است (2 / 419).

آثـار

 راوندی مؤلفی پرنویس است که در حوزه‌های مختلف دانش، از فقه و حدیث گرفته تا کلام و تفسیر و ادبیات قلم زده است؛ اما امروزه تنها بخشی کوچک از آثار او بر جای مانده است:

الف ـ چاپی

 1. الخرائج و الجرائح، مجموعه‌ای از احادیث با تجرید سند در زمینۀ معجزات و دلایل پیامبر (ص) و ائمۀ معصوم (ع) (چ سنگی، بمبئی، 301 ق؛ برای چاپ دیگر، نک‍ : مآخذ).
2. الدعوات یا سلوة الحزین، مجموعه‌ای از احادیث مجرد از سند در زمینۀ ادعیه که به‌خصوص باب دوم و سوم آن بر طب و بهداشت متمرکز شده است (به کوشش مدرسة الامام المهدی (ع)، قم، 1407 ق).
3. «رسالة فی احوال الاخبار»، مجموعه‌ای از احادیث درخصوص کیفیت تعامل با اخبار به‌خصوص درصورت تعارض که اصل آن مفقود شده، و تنها نسخه‌ای مختصر از آن بر جای مانده است (چ همراه میراث حدیثی شیعه، به کوشش مهدی مهریزی و علی صدرایی خویی، قم، 1377 ش، ج 5). باوجود کوتاه‌بودن، همین متن مختصر درخصوص موضوع خود، یعنی اخبار علاجیه تأثیر عمیقی بر آثار پسین نهاده است (نقل از آن: حر عاملی، 27 / 118- 119).
4. ضیاء الشهاب، شرحی است بر شهاب الاخبار قاضی قُضاعی (د 454 ق / 1062 م) از علمای اهل سنت، شامل کلمات قصار روایت‌شده از پیامبر اکرم (ص) با محوریت اخلاق (نک‍ : مآخذ).
5. فقه القرآن، نخستین تألیف مستقل امامیه در زمینۀ آیـات ـ الاحکام که در دو جلد براساس ترتیب ابواب فقهی سامان یافته است (نک‍ : مآخذ).
6. قصص الانبیاء، مجموعه‌ای است از احادیث مسند درخصوص داستانهای پیامبران، که تکیۀ ویژه بر کتاب مفقود النبوة، اثر ابن‌بابویۀ قمی (د 381 ق / 991 م) دارد (به کوشش غلامرضا عرفانیان، مشهد، 1409 ق؛ برای چاپ دیگر، نک‍ : مآخذ).
7. لب اللباب مشتمل بر مجالس متعدد در تفسیر قرآن کریم بر محور آیات منتخب و متضمن مضامین اخلاقی (به کوشش حسین جعفری زنجانی، قم، 1431 ق)، که درواقع، تلخیص تفسیری کرامی باعنوان الفصول از ابوحنیفه عبدالوهاب بن محمد است (نک‍ : انصاری، 80-81).
8. مکارم اخلاق النبی (ص) و الائمة (ع)، مجموعه‌ای از احادیث با تجرید سند از پیامبر (ص) و دیگر معصومین (ع) دربارۀ اخلاق مشتمل بر کردار و گفتار آن بزرگان، که در آن به هر معصوم بابی اختصاص داده شده است (به کوشش حسین موسوی، کربلا / بیروت، 1430 ق).
9. منهاج البراعة (نک‍ : مآخذ)، کهن‌ترین شرح بازمانده بر نهج البلاغه، که به‌ویژه از ارزش ادبی والا برخوردار است (برای ویژگیها، نک‍ : قاسم‌پور، 102-115)؛ افزون‌بر آنکه در 4 خطبۀ آغازین، نخستین اقدام برای بازیابی اسناد نهج البلاغه انجام شده است؛ این اثر در 3 جلد منتشر شده است (به کوشش عزیزاللٰه عطاردی، دهلی، 1404 ق؛ نیز به کوشش عبداللطیف کوهکمری، قم، 1406 ق).
10. «مسائل»، که با نامهای «چند مسئله از فقه به زبان فارسی» (به کوشش محمدامین خنجی، تهران، 1334 ش، ج 3) و «سؤال و جواب فقهی» (چ در فقه اهل بیت (ع)، فرهنگ ایران‌زمین، به کوشش محمدامین خنجی، قم، 1379 ش، شم‍ 21).
«القاب الرسول (ص) و عترته (ع)»، که غالباً به‌عنوان اثری با مؤلف ناشناس تلقی شده و به همین صورت در مجموعة نفیسه به چاپ رسیده است (چ قدیم، 1406 ق)، اخیراً با قراینی به قطب راوندی نسبت داده شده، و به نام او انتشار مجدد یافته است (میراث حدیثی شیعه، به کوشش مهدی مهریزی و علی صدرایی خویی، قم، 1377 ش، ج 1).
آثاری از راوندی که در سده‌های متأخر از آن نسخه‌ای وجود داشته، همگی چاپ شده است، به‌جز الناسخ و المنسوخ من القرآن العزیز، که آقابزرگ به وجود نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ شخصی شیخ جواد عراقی واعظ در تهران اشاره کرده است ( الذریعة، 24 / 14).

ب ـ یافت‌نشده

 در میان آثار یافت‌نشدۀ راوندی، بیشترین عناوین مربوط به کتب فقهی است که بخشی از آن به شرح‌نویسی بر آثار سید مرتضى و شیخ طوسی اختصاص یافته است؛ در آن میان، به‌خصوص باید به المغنی در شرح النهایة از شیخ طوسی در 10 جلد، و المستقصى در شرح الذریعة در اصول فقه از سید مرتضى در 3 جلد اشاره کرد (منتجب‌الدین، 87). در حوزۀ کلام و شاید فلسفه، آثـاری چون تهـافت الفلاسفة ــ ظاهـراً بـه سبـک غزالی (د 505 ق / 1111 م) ــ ، جواهر الکلام در شرح مقدمة الکلام شیخ طوسی (همانجا) و رساله‌ای در بیان اختلافات کلامی میان شیخ مفید و سید مرتضى (افندی، 2 / 421) در فهرست آثار وی ثبت شده است.
در زمینۀ تفسیر قرآن، وی تألیفات متعددی ازجمله خلاصة التفاسیر، در 10 جلد داشته است (منتجب‌الدین، همانجا) و در شرح حدیث، افزون‌بر شرحهای شهاب الاخبار و نهج البلاغه که باقی مانده‌اند، شرحی هم بر مائة کلمة امام علی (ع)، تدوین جاحظ (د 255 ق / 869 م) داشته است (همو، 88). آثار ادبی متعدد او، ازجمله مجموعه‌ای از اشعار سرودۀ خودش باعنوان نفثة المصدور، همگی مفقودند؛ امـا گسترۀ بحث ادبی در آثـار تفسیری و شرح ـ الحدیثی برجـای‌مـانده از او ــ مشخصاً لب اللباب، فقه القـرآن و منهاج البراعة ــ کاملاً مشهود است (برای گردآوری اشعار بازمانده از او، نک‍ : حلی، 137-140؛ برای فهرستی از آثار یافت‌نشده، نک‍ : افندی، 2 / 421-431؛ حلی، 126- 128).

مآخذ

آبی، حسن، کشف الرموز، به کوشش علی‌پناه اشتهاردی و حسین یزدی، قم، 1408 ق؛ آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة (قرن 6)، به کوشش علینقی منزوی، بیروت، 1392 ق؛ همو، الذریعة؛ ابن‌ابی‌جمهور، محمد، عوالی اللئالی، به کوشش مجتبى عراقی، قم، 1403 ق / 1983 م؛ ابن‌ابی‌الرضا، محمد، «الاجازة الکبیرة»، ضمن ج 104 بحار الانوار (نک‍ : هم‍ ، مجلسی)؛ ابن‌ادریس، محمد، السرائر، قم، 1410 ق؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1329-1331 ق؛ ابن‌شهرآشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، 1380 ق / 1961 م؛ ابن‌طاووس، علی، «الاجازات»، ضمن ج 104 بحار الانوار (نک‍ : هم‍ ، مجلسی)؛ ابن‌فوطی، عبدالرزاق، مجمع الآداب، به کوشش محمد کاظم، تهران، 1374 ش؛ افندی، عبداللٰه، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، 1401 ق / 1981 م؛ انصاری، حسن، «قطب‌الدین راوندی و تلخیص تفسیری کرامی»، نشر دانش، تهـران، 1378 ش، س 16، شم‍ 3؛ پـاکتچی، احمد، مکاتب فقه امامی ایران پس از شیخ طوسی تا پایگیری مکتب حله، تهران، 1385 ش؛ حر عاملی، محمد، وسائل الشیعة، به کوشش مؤسسة آل البیت (ع)، قم، 1409 ق؛ حلی، عبدالحلیم عوض، مقدمه بر قصص الانبیاء راوندی، به کوشش همو، قم، 1430 ق؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، به کوشش اسداللٰه اسماعیلیان، تهران، 1391 ق / 1971 م؛ راوندی، سعید، ضیاء الشهاب، به کوشش حسن قاسمی، تهران، 1389 ش؛ همو، فقه القرآن، به کوشش احمد حسینی، قم، 1397 ق؛ همو، قصص الانبیاء، به کوشش غلامرضا عرفانیان، مشهد، 1418 ق؛ همو، منهاج البراعة، به کوشش عزیزاللٰه عطاردی خبوشانی، دهلی، 1404 ق؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبداللٰه عمر بارودی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ شهید اول، محمد، الدروس الشرعیة، قم، 1412 ق؛ طباطبایی، عبدالعزیز، مقدمه بر فهرست ... (نک‍ : هم‍ ، منتجب‌الدین رازی)؛ علامۀ حلی، حسن، مختلف الشیعة، قم، 1412 ق؛ غزالی، محمد، المستصفى، به کوشش محمد عبدالسلام عبدالشافی، بیروت، 1413 م / 1993 م؛ قاسم‌پور، محسن، «حدیث و محدثان: قطب راوندی و شرح نهج البلاغة»، پـژوهشنـامۀ کاشان، 1384 ش، شم‍ 1؛ مجلسی، محمدباقـر، بحـار الانوار، بیـروت، 1403 ق / 1983 م؛ محقق حلی، جعفر، المعتبر، بـه کوشش نـاصر مکارم شیـرازی و دیگران، قم، 1364 ش؛ مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمۀ محمدآصف فکرت، مشهد، 1368 ش؛ منتجب‌الدین رازی، علی، فهرست اسماء علماء الشیعة، به کوشش عبدالعزیز طباطبایی، قم، 1404 ق؛ یحیی بن سعید حلی، الجامع للشرائع، به کوشش جعفر سبحانی و دیگران، قم، 1405 ق.

احمد پاکتچی