راوندی ، فضل‌الله

راوَنْدی، فضل‌الله، فقیه، محدث و ادیب امامی در سدۀ 6 ق / 12 م.
ضیاء‌الدین فضل‌الله راوندی، مکنى به ابوالرضا، از سادات حسنی اهل راوند، و ساکن کاشان بود. سلسله‌نسب او از طریق عبدالله ابن حسن سلیق به حسن مثنى، از فرزندان امام حسن مجتبى (ع)، می‌رسد (افندی، 4 / 364). اعقاب او از دیرباز در مناطق راوند، قزوین، همدان و مراغه اقامت داشتند. ازآنجاکه شماری از علویان منطقۀ دیلم و نیز زیدیان شمال ایران از جملۀ بستگان و اجداد او به شمار می‌روند (ابن‌عنبه، 185)، می‌توان احتمال داد که نیاکانش پیش‌تر مذهب زیدی داشتند و بعدها به امامیه گرویده‌اند (صادقی، 119). راوندی از سوی خانوادۀ مادری نیز به سادات و فقهای امامی نسب می‌برد (منتجب‌الدین، 52).
تاریخ تولد و مرگ راوندی در منابع متقدم ذکر نشده، اگرچه به استناد قراین، میان سالهای 483-571 ق / 1090-1175 م زنده بوده است (نک‍ : مرعشی، 45). چون ابوالمحاسن رویانی (د 502 ق) از مشایخ راوندی بود (راوندی، النوادر، 81) و نیز گزارشی از تعلیق بر نسخه‌ای از نهج البلاغه به سال 571 ق از راوندی برجا ست (نک‍ : طباطبایی، 160، 170-171)، این تقریب به نظر صحیح می‌رسد (علی‌عسکری، 18، 48).
راوندی در طول حیات نسبتاً طولانی خود زندگی‌ای توأم با احترام داشت. رجال شیعه و سنی که از او یاد کرده‌اند، همواره وی را به نیکی ستوده‌اند (برای نمونه، نک‍ : قزوینی، 198؛ عمادالدین، 3 / 67). سمعانی که در کاشان با راوندی ملاقات داشته، آورده است که بر در سرای او آیۀ تطهیر نقش بسته بود (4 / 426). بنابه برخی گزارشها، راوندی در رفاه نسبی زندگی می‌کرد (نک‍ : عمادالدین، همانجا) و گفته‌اند از سوی امیر خوارزمشاهی، تکش بن ایل‌ارسلان (د 596 ق)، مستمری سالانه می‌گرفت (نک‍ : ابن‌اسفندیار، 1 / 119). ازآنجاکه راوندی در دیوان خود شماری از وزرا و دیوان‌سالاران دولت سلجوقی مانند قوام‌الدین درگزینی (ص 1) و معین‌الدین کاشی (ص 110-111) را مدح گفته، روشن می‌شود که نزد سلجوقیان نیز نسب شریف، و جایگاه علمی مورد توجهی داشته است.
راوندی در مدرسۀ مجدیۀ کاشان، که مجدالدین عبیدالله بن فضل بن محمود کاشانی بنا کرده بود، ریاست و مجلس وعظ داشت (همان، 141؛ عمادالدین، 3 / 68). از او اشعاری در قالب دیوان بر جای مانده که متضمن فواید تاریخی است؛ از جملۀ حوادثی که او در دیوان خود به آنها اشاره کرده است، می‌توان به حملۀ سلجوقیان به کاشان (ص 74-90) و تاریخ امامزاده علی بن محمد باقر (ع) در مشهد اردهال (ص 50-53) اشاره کرد. راوندی در گورستان پنجه شاه کاشان دفن شد.
سفرهایی برای استفاده از محضر استادان به فضل‌الله راوندی نسبت داده‌اند (نک‍ : مرعشی، 47)؛ برای نمونه، برخی از مشایخ او همچون عبدالجبار بن عبدالله مقری، مشهور به مفید رازی در ری اقامت داشت (منتجب‌الدین، 75؛ مجلسی، 104 / 170) و ابوالمحاسن رویانی در قزوین (افندی، 5 / 510) و ری (قمی، 1 / 152) مجلس درس داشت.
نگاهی به فهرست استادان و شاگردان راوندی روشن می‌سازد که او حلقۀ اتصال مشایخ قدیم امامیه به رجال دوره‌های بعد بوده است (ابن‌شهرآشوب، 1 / 13؛ افندی، 1 / 388- 389). راوندی که نزد دو نفر از اصلی‌ترین راویان شیخ طوسی، یعنی ابوعلی، فرزند او، و نیز ابوالصمصام مروزی دانش اندوخته است، عملاً با یک واسطه از شاگردان شیخ طوسی به شمار می‌رود (همو، 4 / 363؛ جوینی، 2 / 132). او همچنین از فضل بن حسن طبرسی (د 548 ق)، مؤلف مجمع البیان (علی‌خان، 506)، ابوالمحاسن عبدالواحد بن اسماعیل رویانی (راوندی، النوادر، همانجا)، ابوعلی عبدالجبار بن عبدالله طوسی رازی (د 529 ق)، سید مرتضی بن داعی حسنی (افندی، 4 / 370؛ شهید ثانی، 2 / 1129-1130)، و شماری دیگر از مشایخ روایت کرده است (نک‍ : افندی، 4 / 370-374).
حلقۀ درس راوندی در کاشان رونق داشته است. علمای پرشماری از شهرهای مختلف در مجالس درس او حاضر شده، و از وی روایت کرده‌اند (منتجب‌الدین، 96)؛ برهان‌الدین محمد بن محمد بن علی حمدانی قزوینی، ساکن ری (نک‍ : علامۀ حلی، 115) از این شمار است. در میان شاگردان او چهره‌های سرشناسی مانند منتجب‌الدین رازی (ص 96)، ابن‌شهرآشوب، محمد بن حسن پدر خواجه نصیرالدین طوسی (شهید ثانی، 2 / 1128- 1129)، سمعانی (4 / 426-427)، قطب‌الدین کیذری، تاج‌الدین محمد بن محمد شعیری (افندی، 4 / 370-371)، تاج‌الدین علی بن عبدالله قزوینی (منتجب‌الدین، 80)، ابوحفص عمر بن علی قشام حلبی (ابن‌عدیم، 5 / 2406)، نصیرالدین راشد بن ابراهیم بحرانی و قوام‌الدین محمد بن محمد بحرانی (حر عاملی، 2 / 117، 298) دیده می‌شوند.
راوندی پسرانی داشت که در شمار علمای امامی زمان خود بودند: کمال‌الدین ابوالمحاسن احمد، قضای کاشان را بر عهده داشت (منتجب‌الدین، 39)؛ عزالدین علی، فقیه بود و تألیفهایی از او برشمرده‌اند (همو، 87)؛ نیز تاج‌الدین ابوالفضل محمد (همو، 118) و عزیز‌الدین (افندی، 4 / 364) از دیگر پسران او بودند.
آقابزرگ تهرانی از نسخه‌ای از نهج البلاغه یاد می‌کند که فضل‌الله راوندی به خط خود نسخه‌برداری کرده، و تعلیقاتی نیز بر آن افزوده است (14 / 143-144). این تعلیقات را کهن‌ترین شرح نهج‌ البلاغه دانسته‌اند (طباطبایی، همانجا). برخی از آثار چاپ‌شدۀ راوندی اینها ست: «ادعیة السرّ»، حاوی مجموعه‌ای از دعاهای مختلف که حضرت رسول (ص) در آسمان هفتم در معراج آنها را فراگرفته، و سپس به امام علی (ع) انتقال داده‌اند (ص 214-215)؛ «مناجات الالٰهیات»، مجموعه‌ای مفصل از 114 مناجات از امام علی (ع) است که مؤلف آنها را با حذف اسانید آورده است (ص 63 بب‍‌ )؛ النوادر (نجف، 1370 ق)، که دفتری از احادیث نبوی در موضوعات فقهی و اخلاقی است که براساس ابواب فقهی تبویب شده است.
 از دیگر آثار راوندی، اینها را می‌توان نام برد: الاربعون حدیثاً؛ ترجمة العلوی للطب الرضوی؛ [ الکافی فی] التفسیر؛ الحماسة؛ الدعوات یا سلوة الحزین؛ ضوء الشهاب فی شرح الشهاب؛ مقاربة الطیة الى مقارنة النیة؛ الکافی فی علم العروض و القوافی؛ نثر اللئالی لفخر المعالی؛ و نظم العروض (منتجب‌الدین، 96؛ حر عاملی، 2 / 217؛ افندی، 4 / 364-365؛ آقابزرگ، 1 / 423، 15 / 142، 17 / 245، 247، 21 / 378، 24 / 54-55).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابن‌اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1320 ش؛ ابن‌شهرآشوب، محمد، مناقب آل ابی طالب، نجف، 1376 ق / 1956 م؛ ابن‌عدیم، عمر، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1408 ق / 1988 م؛ ابن‌عنبه، احمد، عمدة الطالب، به کوشش محمدحسن آل‌طالقانی، نجف، 1380 ق / 1961 م؛ افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، 1401 ق / 1981 م؛ جوینی، ابراهیم، فرائد السمطین، به کوشش محمدباقر محمودی، قم، 1428 ق؛ حر عاملی، محمد، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، قم، 1362 ش؛ راوندی، فضل‌الله، «ادعیة السر»، به کوشش سعیدرضا علی‌عسکری، میراث حدیث شیعه، به کوشش مهدی مهریزی و علی صدرایی، تهران، 1378 ش، دفتر چهارم؛ همو، دیوان، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1334 ش؛ همو، «مناجات الالٰهیات»، به کوشش سعیدرضا علی‌عسکری، میراث حدیث شیعه، به کوشش مهدی مهریزی و علی صدرایی، تهران، 1378 ش، دفتر دوم؛ همو، النوادر، به کوشش سعیدرضا علی‌عسکری، قم، 1377 ق؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ شهید ثانی، زین‌الدین، رسائل، قم، 1380 ش؛ صادقی، مصطفى، «دیدگاه تاریخی راوندیان»، نامۀ تاریخ‌پژوهان، قم، 1386 ش، شم‍ 10؛ طباطبایی، عبدالعزیز، «نهج البلاغة عبر القرون»، تراثنا، قم، 1414 ق، شم‍ 2-3؛ علامۀ حلی، حسن، اجوبة المسائل المهنائیة، قم، 1401 ق؛ علی‌خان مدنی، الدرجات الرفیعة، بیروت، 1983 م؛ علی‌عسکری، سعیدرضا، تعلیقات بر النوادر (نک‍ : هم‍ ، راوندی)؛ عمادالدین کاتب، خریدة القصر، بخش شعرای ایران، به کوشش عدنان محمد آل‌طعمه، تهران، 1378 ش؛ قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1358 ش؛ قمی، عباس، الکنى و الالقاب، به کوشش محمدهادی امینی، تهران، انتشارات صدر؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ مرعشی، شهاب‌الدین، لمعة النور و الضیاء، تهران، [1343 ش]؛ منتجب‌الدین رازی، علی، فهرست، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی و محمد سمامی حائری، قم، 1366 ش.

مسعود تاره