رامی تبریزی

رامیِ تَبْریزی، شرف‌الدین حسن بن محمد (یا محمد بن حسن)، متخلص به رامی و شرف، از شاعران و نویسندگان سدۀ 8 ق / 14 م.

نام او در منابع کهن (نک‍ : جاجرمی، 2 / 685؛ دولتشاه، 308) و متأخر (نک‍ : اوحدی، 3 / 1453) شرف‌الدین، و در اغلب منابع دیگر شرف‌الدین حسن بن محمد آمده است (نک‍ : نفیسی، 1 / 187؛ صفا، تاریخ ... ، 2(3) / 1313). رامی در مقدمۀ حقایق الحدائق (ص 1)، خود را شرف بن محمد [بن] حسن زامی، و در انیس العشاق (ص 41)، حسن بن محمد، ملقب به شرف و مشتهر به رامی معرفی کرده است. این اختلاف احتمالاً به‌سبب ضبط مغشوش نسخه‌ها ست.
دربارۀ زمان و محل تولد رامی هم اطلاع دقیقی در دست نیست. دولتشاه (ص 309) و اوحدی بلیانی (همانجا) مولد وی را شهر تبریز می‌دانند. بدین‌لحاظ، از وی با نسبت تبریزی یاد کرده‌اند (نک‍ : اقبال، «ب»؛ دیهیم، 2 / 307). اما برخی دربارۀ انتساب این شاعر به رام، احتمالات مختلفی را مطرح کرده‌اند (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : امام، 9-10)؛ ازجمله اینکه ممکن است رام شکل دیگری از واژۀ زام یا جام باشد که نام شهری است در خراسان (همو، 9؛ نیز نک‍ : احمدی، 168). خود شاعر نیز گاهی خویش را زامی خطاب کرده است (نک‍ : حقایق ... ، همانجا). اگر این نظر صحیح باشد، می‌توان احتمال داد که خانوادۀ او از رام به تبریز مهاجرت کرده، و در آنجا ساکن شده‌اند (کیانی، 23) و یا خود وی به آن دیار مهاجرت کرده باشد (احمدی، همانجا).
قسمت عمدۀ زندگانی رامی در خدمت سلطان اویس بهادر خان (حک‍ 757-776 ق / 1356-1374 م)، پسر شیخ حسن ایلکانی، سپری شد (صفا، نیز اقبال، نفیسی، همانجاها). وی در مقدمۀ کتابهای حقایق الحدائق، انیس العشاق و منظومۀ ده‌نامه، سلطان اویس را ستوده، و آثار خود را به او تقدیم کرده است (نک‍ : کیانی، 27؛ نیز اقبال، نفیسی، همانجاها). سلمان ساوجی (د 778 ق / 1376 م) هم از شاعران دربار سلطان اویس بوده (کیانی، همانجا)، و رامی ابیاتی از او را در آثار خود آورده، و از وی به احترام یاد کرده است (برای نمونه، نک‍ : انیس ... ، 55، 58، 64)؛ هرچند در اشعار سلمان هیچ اشاره‌ای به رامی دیده نمی‌شود (کیانی، همانجا). عبدالقادر مراغه‌ای، از دیگر شاعران معاصر رامی است (تربیت، 189). خواجه فخرالدین محمد ماستری، از دیگر ممدوحان رامی است. وجود این ممدوح، از یک رباعی که دولتشاه سمرقندی (همانجا) به نقل از رامی ضبط کرده، معلوم شده است.
رامی در اشعارش به شخصی به نام شاه مظفر اشاره کرده است (نک‍ : همان، 141). این شخص، شاه منصور بن محمد مظفر (د 795 ق / 1393 م) است که به گفتۀ دولتشاه (ص 308- 309)، رامی در زمان او، ملک‌الشعرای عراق بوده است. در کتاب مونس الاحرار جاجرمی، چکامه‌ای هم در مدح ملک سعید عزالدین بن شیخ جمال آمده که دراثنای آن به ملک شمس‌الدین، برادر او نیز اشاره شده است (نک‍ : 2 / 685- 688). این دو برادر از خاندان شیوخ طیبی، از کارگزاران ایلخانان مغول بوده‌اند (غنی، 1 / 4؛ نیز نک‍ : احمدی، 162-163).
شرف‌الدین مردی دانشمند و صاحب فضل بوده (دولتشاه، 308)، و به گواهی اشعارش، از فلسفه، منطق و عرفان آگاهی داشته است (کیانی، 24). در فنون بدیعی ـ بلاغی نیز صـاحب‌نظر و متخصص بوده، و به تألیف در این زمینه پرداخته است (دیباجی، 14). دولتشاه (همانجا) از قصیده‌ای سخن به میان آورده که به گفتۀ او در کتاب جواهر الاسرار آذری طوسی (د 866 ق / 1462 م) به نام رامی ذکر شده و تمامی صنایع و بدایع شعری در آن مندرج است؛ ولی چنین قصیده‌ای در کتاب جواهر الاسرار وجود ندارد (نک‍ : کیانی، 150). اوحدی نیز قصیده‌ای از وی در بحر کامل نقل کرده، و نوشته است که پیش از جامی کمتر کسی در این بحر ــ به‌ویژه در قالب قصیده ــ شعر سروده است (3 / 1454-1456).
دربارۀ گرایش مذهبی رامی باید اشاره شود که بغدادی با نسبت حنفی از وی یاد می‌کند (1 / 286). خود رامی هم در مقدمۀ «منظومۀ ده‌نامه» پس از نعت رسول اکرم (ص)، به مدح خلفای راشدین پرداخته است (نک‍ : انیس، 114-115)؛ بدین‌لحاظ، می‌توان حدس زد که از پیروان اهل سنت بوده است (احمدی، 166). هرچند برخی به دلیل وجود قصایدی که وی در مدح امامان علی و حسین (ع) سروده است (نک‍ : همان، 147- 149)، او را قائل به نوعی تساهل مذهبی می‌دانند (نیز نک‍ : کیانی، 25).
رامی در انیس العشاق از سفر به مراغه و بازدید از رصدخانۀ خواجه نصیرالدین طوسی (د 672 ق / 1273 م) سخن به میان آورده است (ص 40). او مدتی هم در شهر بغداد به سر برده است (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : احمدی، 163). سخن نفیسی (1 / 187) و برخی دیگر از مؤلفین در مورد دیدار رامی با خواجه نصیر با توجه به سال وفات خواجه، پذیرفتنی نمی‌نماید (نک‍ : حکیمیان، 2 / 35؛ تفضلی، 159).
تاریخ وفات رامی هم بر ما روشن نیست. تربیت (ص 191) سال 795 ق / 1393 م را تاریخ وفات او دانسته، درحالی‌که اقبال (ص «د») باتوجه‌به شاگردی رامی نزد شخصی به نام حسن کاشی که بنابر تصریح تذکرۀ خلاصة الاشعار در 710 ق / 1310 م از دنیا رفته است، این سال را نادرست می‌داند؛ چراکه این تاریخ بیانگر طول عمری قریب 100 سال است. این استدلال به دو دلیل مردود است: نخست اینکه اوحدی نیز به همین تاریخ اشاره کرده، و در تأیید آن 3 ماده‌تاریخ آورده است (3 / 1453)؛ دیگر اینکه در اشعار حسن کاشی قراینی وجود دارد که نشان می‌دهد وی تا 738 ق / 1337 م زنده بوده است (عاطفی، 22-23). بنابراین، می‌توان سال 795 ق را به‌عنوان تاریخ وفات رامی پذیرفت. البته تاریخ 770 ق / 1369 م را هم که مؤلف هدیة العارفین ذکر کرده است (نک‍ : بغدادی، همانجا)، نباید از نظر دور داشت.

آثـار

الف ـ منثور

1. حقایق الحدائق (حدائق الحقایق)، کتابی است در علم بدیع و صنایع شعری، شامل دو بخش: نخست در شرح کتاب حدائق السحر رشید وطواط در 50 باب، و بخش دوم در ذکر اصطلاحات متأخران در 10 باب (نک‍ : سراسر اثر؛ صفا، گنجینه ... ، 4 / 328؛ استوری، III(1) / 183). شواهد این کتاب همه از اشعار فارسی انتخاب شده‌اند، به‌جز در صنعت ملمع که 4 بیت عربی آمده است (دیباجی، 26). حاجی خلیفه سال تألیف این کتاب را 878 ق / 1473 م ذکر کرده که قطعاً اشتباه است (نک‍ : کیانی، 28)، ولی با توجه به قراین می‌توان احتمال داد که سال تألیف کتابهای حقایق الحدائق، انیس العشاق و سرایش «منظومۀ ده‌نامه» میان سالهای 760-776 ق / 1359- 1374 م بوده است (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : همانجا). حقایق الحدائق نخستین‌بار در 1341 ش به کوشش محمدکاظم امام در تهـران به چاپ رسیده است. در 1410 ق / 1989 م نیز حسین عبدالباسط حسن سعید این کتاب را به زبان عربی ترجمه کرده، و با شرح و تعلیقاتی درخور به طبع رسانده است (نک‍ : سعید، سراسر اثر). گفتنی است که نام این کتاب در هدیة العارفین به‌اشتباه شقایق الحدائق آمده است (نک‍ : بغدادی، همانجا).
2. انیس العشاق، کتابی است دربارۀ تشبیهاتی که شاعران هنگام بیان اوصاف معشوق به کار می‌بردند (صفا، تاریخ، 2(3) / 1314). این کتاب در 19 باب تألیف شده (ص 39- 89؛ نیز نک‍ : صفا، همانجا) و دربردارندۀ حدود 000‘2 واژۀ وصفی، تشبیهی و استعاری است (کیانی، 30). تعداد ابواب کتاب و نام هریک از آنها بدون تردید، برمبنای ابواب علم نظر انتخاب شده است (دربارۀ علم نظر و عدد 19، نک‍ : آذری، 371؛ کیانی، 203-207). بااین‌وجود طبقه‌بندی موضوعی رامی در این زمینه بسیار تخصصی است و در میان آثار بلاغی عربی هم نظیر ندارد (دیباجی، 17). مؤلف در این کتاب حدود 600 واژۀ استعاری را تعریف کرده، و برای آنها شواهد شعری آورده است (کیانی، 31). انیس العشاق را می‌توان نمونۀ سبک نویسندگان متصنع دورۀ مغول دانست (نک‍ : براون، 3 / 678- 679). حاجی خلیفه (1 / 198)، و به‌تبع او مدرس تبریزی (3 / 191) سال تألیف این کتاب را 826 ق / 1423 م ذکر کرده‌اند که بدون تردید اشتباه است.
انیس العشاق نخستینبار در 1275 ق / 1859 م همراه با ترجمۀ کتاب حیات الحیوان کمال‌الدین دمیری و تحت عنوان علم عروض به چاپ رسیده است (کیانی، همانجا). اقبال در 1325 ش (نک‍ : رامی، همان، سراسر اثر)، و تسبیحی (ص 9-42) در 1382 ش این رساله را تصحیح کرده و مجدداً به طبع رسانده‌اند. ترجمه‌ای به زبان فرانسوی نیز از این اثر در 1875 م توسط هوارت منتشر شده است (نک‍ : مشار، 2 / 632). انیس العشاق همواره با استقبال اهل ادب روبه‌رو بوده، و فراوانی دست‌نویسهای این رساله خود شاهدی بر این مدعا ست (دراین‌باره، نک‍ : منزوی، خطی، 5 / 3527-3530، خطی مشترک، 14 / 27- 28).
3. بدایع الصنایع ( تحفة الفقیر)، رساله‌ای است مختصر در علم بدیع که در مقایسه با دیگر منابع در این زمینه مطلب قابل توجهی ندارد (کیانی، 153-154).

ب ـ منظوم

1. «منظومۀ ده‌نامه»، که به صورت مناظره بین گیسو و شانه، آتش و شمع و چند عنصر دیگر سروده شده است. رامی در خلال این منظومه به گوشه‌هایی از زندگی ممدوح خود، سلطان اویس جلایری اشاره کرده است (نک‍ : انیس، 110-111).
2. «منظومۀ باباکوهی»، شامل 73 بیت که نخستین‌بار در کتاب تذکرۀ شوشتر به چاپ رسید (نک‍ : جزایری، 29-32، به نقل از رامی؛ آقابزرگ، 19 / 262)؛ هرچند صحت انتساب این منظومه به رامی مورد تردید است (دراین‌باره، نک‍ : جزایری، 29؛ عماد، «د»؛ افصح‌زاد، 7-27).
3. دیوان، که شامل قصیده، ترکیب‌بند و ترجیع‌بند در بیش از 200‘ 3 بیت است (منزوی، فهرست ... ، 1 / 111-112؛ نیز نک‍ : درایتی، 5 / 219-220).
گزیده‌ای از اشعار رامی در کتاب مجمع الشعراء اثر رستمی خوریانی گرد آمده است (نک‍ : کیانی، 138).

مآخذ

آذری طوسی، حمزه، منتخب جواهر الاسرار، چ سنگی، تهران، 1353 ق؛ آقابزرگ، الذریعة؛ احمدی بنکدار، غلامرضا، «نگاهی نو بر احوال و آثار ملک‌الشعرا مولانا شرف‌الدین زامی (رامی)»، فرهنگ خراسان، 1380 ش، س 1، شم‍ 3-4؛ افصح‌زاد، اعلاخان، مقدمه بر دیوان جامی، ج 2، به کوشش همو، تهران، 1378 ش؛ اقبال آشتیانی، عباس، مقدمه بر انیس العشاق رامی، به کوشش همو، تهران، 1325 ش؛ امام، محمدکاظم، مقدمه بر حقایق الحدائق (نک‍ : هم‍ ، رامی)؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1388 ش؛ براون، ادوارد، تاریخ ادبی ایران، ترجمۀ علی‌اصغر حکمت، تهران، 1357 ش؛ بغدادی، هدیه؛ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314 ش؛ تسبیحی، محمدحسین، «انیس العشاق»، دانش، اسلام‌آباد، 1382 ش / 2004 م، شم‍ 72-73؛ تفضلی، آذر و مهین فضائلی جوان، فرهنگ بزرگان اسلام و ایران، مشهد، 1372 ش؛ جاجرمی، محمد، مونس الاحرار، به کوشش صالح طبیبی، تهران، 1350 ش؛ جزایری، عبدالله، تذکرۀ شوشتر، کلکته، 1317 ش؛ حاجی خلیفه، کشف؛ حکیمیان، ابوالفتح، فهرست مشاهیر ایران، تهران، 1357 ش؛ درایتی، مصطفى، فهرستوارۀ دست‌نوشتهای ایران (دنا)، تهران، 1389 ش؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، به کوشش ادوارد براون، لیدن، 1900 م؛ دیباجی، ابراهیم، «شرف‌الدین رامی و آثار بلاغی او به فارسی» مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران، 1382 ش، دورۀ 2، شم‍ 5؛ دیهیم، محمد، تذکرۀ شعرای آذربایجان، تبریز، 1367 ش؛ رامی تبریزی، حسن، انیس العشاق و چند اثر دیگر، به کوشش محسن کیانی (میرا)، تهران، 1376 ش؛ همو، حقایق الحدائق، به کوشش محمدکاظم امام، تهران، 1341 ش؛ سعید، حسین عبدالباسط حسن، مقدمه بر ترجمۀ عربی بخش پایانی حقایق الحدائق رامی، اسکندریه، 1410 ق / 1989 م؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1355 ش؛ همو، گنجینۀ سخن، تهران، 1353 ش؛ عاطفی، حسن، مقدمه بر دیوان حسن کاشی، به کوشش عباس رستاخیز، تهران، 1389 ش؛ عماد، حبیب‌الله، مقدمه بر دیوان شیخ علی باباکوهی، به کوشش همو، شیراز، 1353 ش؛ غنی، قاسم، بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، تهران، 1366 ش؛ کیانی (میرا)، محسن، مقدمه و یادداشت بر انیس العشاق (نک‍ : هم‍‌ ، رامی)؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، چاپخانۀ شفق؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1340 ش؛ منزوی، خطی؛ همو، خطی مشترک؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی مرکز دایرةالمعـارف بزرگ اسلامی، تهران، 1377 ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، تهران، 1344 ش؛ نیز:

Storey, C. A., Persian Literature, Leiden, 1984.

امیر ضیغمی