رامسر

رامْسَر، شهرستان و شهری در استان مازندران. رامسر در گذشته، دهکده‌ای به نام «سخت‌سر» بود، اما به‌دنبال آبادانیهایی که در زمان سلطنت رضا شاه در آنجا پدید آمد، بنابر مصوبۀ هیئت وزیران در شهریور 1314، «رامسر» نامیده شد؛ گویا این نام به پیشنهاد شکوه‌الملک، رئیس‌دفتر مخصوص رضا شاه، برگزیده شده است (سجادی، 209؛ عطوفت‌شمسی، 26؛ مقدم، 163).
نام سخت‌سر را برگرفته از «سَخْته‌سر»، در گویش محلی دانسته‌اند. بخش نخست این نام، «سخته»، در گویش محلی به موضعی گفته می‌شود که دارای خاک چسبنده از نوع گل رس، و به‌صورت زمین نیمه‌باتلاقی باشد. بخش دوم آن، «سر»، نیز در گویش محلی پسوند مکان است؛ روی‌هم‌رفته این نام به معنای جای سخت‌گذر است (سجادی، 211). برخی از جهانگردان نیز از سخت‌گذری این سرزمین یاد کرده‌اند؛ چنان‌که فریزر به هنگام دیدار از سخت‌سر، آنجا را پرتگاهی در کنار آب توصیف کرده که رشته‌کوههایی عظیم در آن پایان می‌گیرد (II / 477).

شهرستان رامسر

 بنابر قانون تقسیمات کشوری در 1395 ش / 2016 م، شهرستان رامسر متشکل از یک بخش به نام مرکزی، 4 دهستان به نامهای اشکور، جنت‌رودبار، چهل‌شهید، سخت‌سر، و دو شهر به نامهای رامسر و «کتالم و سادات‌محله» به مرکزیت شهر رامسر بوده است («تقسیمات ... »، بش‍‌‌ ).
شهرستان رامسر از شمال به دریای مازندران، از خاور به شهرستان تنکابن، از جنوب به استان قزوین و از باختر به استان گیلان محدود شده است. این شهرستان از دیدگاه طبیعی، جزو دشت ساحلی باریکی در کنارۀ دریای مازندران است و سراسر آن را کوههای بلند البرز فراگرفته‌اند؛ بلندترین این کوهها، سُماموس (ارتفاع: 620‘ 3 متر) نام دارد.
آب‌وهوای شهرستان رامسر در باریکۀ ساحلی، معتدلِ مایل به گرم، در کوهستانهای شمالی معتدل، و در کوهستانهای جنوبی معتدلِ مایل به سرد تا سرد است. شهرستان رامسر که بیشتر پوشیده از جنگل است، از نواحی نیمه‌مرطوب به شمار می‌رود. رودهای چالکرود و صفارود، و ریزابه‌های آنها، اراضی این شهرستان را آبیاری می‌کنند (جعفری، دایرةالمعارف ... ، 598). صفارود مهم‌ترین رود دائمی شهرستان رامسر به شمار می‌رود (شکری، گویش ... ، بیست‌وچهار) و 24کمـ درازا دارد. این رود از دامنۀ خاوری کوه سماموس سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از روستاها و نواحی جنگلی، سرانجام در رامسر به دریا می‌ریزد. بیشترین بخش آب این رود به مصرف شالیزارها می‌رسد (جعفری، رودها ... ، 318؛ سجادی، 227).
برخی از مهم‌ترین فراورده‌های کشاورزی شهرستان رامسر عبارت‌اند از: برنج، مرکبات، کیوی، گندم و چای ( فرهنگ ... ، 276). در این شهرستان به‌علت فاصلۀ کم میان کوه و دریا، مساحت زمینهای کشاورزی، شالیزارها و باغها کم است و بیشتر روستاها در بلندی کوهها قرار گرفته‌اند؛ ازاین‌رو، پیشۀ بیشتر مردم دام‌پروری است که به‌صورت رمه‌گردانی و کوچ به نواحی سردسیر و گرمسیر انجام می‌گیرد. گالشها (گاوچرانهای محلی) برای تهیۀ خوراک گله‌های خود معمولاً در کنار آنها زندگی می‌کنند و تابستانها را در ییلاق به سر می‌برند. این ییلاقها در مناطق خالی از درخت، در کنار جنگلها و دامنۀ کوهها قرار دارند. همچنین شهرستان رامسر دارای چشمه‌های آب گرم بسیاری است که بیشتر آنها در اطراف هتل رامسر و سادات‌محله جریان دارند (شکری، همان، بیست‌وپنج). در 1395 ش / 2016 م، شهرستان رامسر دارای 179‘74 تن جمعیت بوده است («درگاه ... »، بش‍‌ ).

شهر رامسر

این شهر در °36 و ´53 عرض شمالی، و °49 و ´30 طول شرقی، و در ارتفاع 20متری از سطح دریا، در دامنۀ شمالی کوههای البرز و بر سر راه ساحلی تنکابن به رودسر جای دارد (جعفری، دایرةالمعارف، همانجا؛ پاپلی، 275). به نظر می‌رسد این شهر در طول جادۀ شوسه، از به‌هم‌پیوستن محله‌های گوناگون به یکدیگر به وجود آمده باشد (شکری، همان، بیست‌وهشت). مِلگونف در سفرنامۀ خود (در سالهای 1858-1860 م)، از نارنج‌بِن، کُندِسر، زِکین‌محله، آخوندمحله، کِرکِت‌محله، تنگ‌دره، باتربتی، تُرک‌رود و دریاپشته به‌عنوان محله‌های سخت‌سر نام برده است (ص 143). شهر رامسر در 1395 ش / 2016 م، حدود 000‘36 تن جمعیت داشته است («درگاه»، بش‍‌ ).

پیشینه تاریخی

 ظاهراً نخستین‌بار ظهیرالدین مرعشی در سدۀ 9 ق / 15 م، در دو اثر تاریخی خود، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران (نک‍ : ص صدویازده)، و تاریخ گیلان و دیلمستان (ص 19-20)، از سخت‌سر یاد کرده است. به نوشتۀ او، در 590 ق / 1194 م، ملک هزاراَسف (هزاراسب) بن شهرنوش (از فرمانروایان گاوبارگان پادوسپانی در رویان) در برابر اردشیر، شاه مازندران شورید، با ملاحده (اسماعیلیه) همدست شد، و از سخت‌سر تا مَلاط (دهکده‌ای در 4کیلومتری لنگرود) را به آنها واگذار کرد و سخت‌سر را سامان غربی استندار (فرمانروایان خاندان پادوسپان) گردانید (نک‍ : تاریخ طبرستان ... ، همانجا).
مرعشی در رویدادی دیگر، از گرمه‌رودِ سخت‌سر نام برده، و نوشته است که به هنگام زدوخورد میان امیر نوپاشا (فرمانروای گیلان در سدۀ 8 ق / 14 م) و سـادات کیـایی ــ که به رهبری سید علی کیا در 763 ق / 1362 م به مازندران آمده بودند ــ گرمه‌رود اقامتگاه سادات گردید، ولی امیر نوپاشا سرانجام موفق گردید آنها را از گرمه‌رودِ سخت‌سر بیرون کند. چنین پیدا ست که گرمه‌رود سخت‌سر در این زمان تختگاه فرمانروایان تنکابن بوده است (نک‍ : تاریخ گیلان ... ، 17، 20-21).
سخت‌سر در 910 ق / 1504 م، محل استقرار و پناهگاه سپاهیان سلطان هاشم، از پسران سلطان محمد کیا، گردید که در صدد نبرد با سلطان حسن (فرمانروای بیه‌پیش گیلان) بود (لاهیجی، 204). در 974 ق / 1566 م، که سپاهیان شاه تهماسب یکم در پی خان احمد، فرمانروای شورشی گیلان بودند، او ناگزیر نخست به کوههای اشکور، و از آنجا به سخت‌سر گریخت، ولی دستگیر و روانۀ قلعۀ قهقهه گردید (قاضی احمد، 1 / 474-476).
در سفرنامۀ استراباد و مازندران و گیلان، که در 1276-1277 ق / 1859-1860 م، به روزگار ناصرالدین شاه قاجار نوشته شده است، سخت‌سر یکی از بلوک نه‌گانۀ تنکابن به شمار آمده که حکومت کل آن سرزمین را سرتیپ حبیب‌الله خان (پسر ولی خان) در دست داشته است (ص 149). همچنین اعتمادالسلطنه (د 1313 ق / 1895 م) از رودخانۀ سخت‌سر نام برده که دارای حدود 20 سنگ آب بوده، و نیز از وجود یک مدرسۀ محقر چوبی در این روستا سخن گفته است (1 / 811-812). معصوم‌علیشاه (1270-1344 ق / 1854-1925 م) سخت‌سر را یکی از بلوکهای شش‌گانۀ تنکابن، و آخوندمحله را مرکز آن دانسته است. او همچنین از مسجد و مدرسۀ میرزا عبدالباقی سخت‌سر که دارای حجره‌هایی بوده، یاد کرده است (3 / 618- 619).
جواهرده (از روستاهای معروف و کوهستانی رامسر)، یکی از مناطقی بوده که در آن، جنگهایی میان نیروهای میرزا کوچک خان جنگلی (جنبش جنگل: 1293-1300 ش) ازیک‌سو، و نیروهای دولتی ازسوی‌دیگر، روی داد؛ در این جنگ، 27 تن از جنگلیها کشته، و شمار زیادی از آنها زخمی شدند (پاینده، 149؛ یوسفی‌نیا، 523).

آثـار تاریخـی

 برخی از مهم‌ترین آثار تاریخی رامسر عبارت‌اند از: 1. قلعۀ مارکوه (مادرکوه) در حدود دوکیلومتری کتالم، و بر فراز قلۀ مارکوه در ارتفاع 250متری از سطح دریا قرار گرفته، و احتمالاً متعلق به دورۀ ساسانی و یا حداقل سدۀ 2 ق / 8 م است (سورتیجی، 81-82، 85). 2. قلعه‌بنه یا شاه‌نشین که قلعۀ کهنی است و در جنوب غربی رامسر قرار دارد (ستوده، 3 / 41). 3. مقبرۀ چهل‌شهید که در غرب قلعۀ مارکوه واقع است و دارای بقعه‌ای محقر، و گورستانی بزرگ، معروف به چهل‌شهید است؛ چنان‌که شهرت دارد، این شهدا در یک روز، و در جنگی که در پای قلعه روی داده، کشته شده‌اند (همو، 3 / 38). 4. مسجدی کهن به نام دِزگامَزْگَتی در دهکدۀ جواهرده رامسر که به آدینه‌مسجد نیز معروف است و مردم مازندران و گیلان آن را بزرگ می‌دارند؛ گویا ساختمان کهن مسجد بر اثر زمین‌لرزه ویران شده و دوباره ساخته شده است (همو، 3 / 32). 5. آرامگاه پِلاسیّد (پِلا در زبان گیلکی به معنی بزرگ است) که متعلق به نیای ساداتِ آخوندمحله است که در زمان شاه اسماعیل صفوی به این سرزمین آمده است و در سادات‌محلۀ رامسر قرار دارد (همو، 3 / 35). 6. مسجد میرزا عبدالباقی خان که در آخوندمحله واقع است؛ بنای اولیۀ این مسجد به دورۀ قاجار تعلق دارد (دایرةالمعارف، 227).

گویش رامسری

 مردم رامسر دارای گویش ویژه‌ای هستند. این گویش به دستۀ زبانهای شمال غربی، از زبانهای ایرانی تعلق دارد و معمولاً آن را گونه‌ای از گویش مازندرانی می‌نامند؛ اما این‌گونه گویش غرب مازندران با گونۀ گویش شهرهای دیگر این استان از دیدگاه آوایی، واژگانی و دستوری متفاوت است و بیشتر به گیلکی نزدیک است تا مازندرانی. از ویژگیهای مهم گویش رامسری، تفاوت تلفظ در محله‌های مختلف شهر است و گویشوران هر محله بـا دیگر محله‌هـا تفـاوت آوایی دارنـد (شکری، گویش، شانزده، «ساخت ... »، 83-84).

رامسر و همایشها

 پیش‌تر این شهر جایگاه برگزاری همایشها، کنگره‌ها و کنوانسیونهای گوناگون بوده است؛ چنان‌که در دورۀ پهلوی دوم، چند نوبت از همایش استادان آموزشی در این شهر برگزار شد (لنچوفسکی، 320). نیز در 13 بهمن 1349، یکی از مهم‌ترین کنفرانسهای علمی بین‌المللی با موضوع حفاظت از تالابها در رامسر برگزار گردید. این کنفرانس «کنوانسیون رامسر»، و روز برگزاری آن «روز جهانی تالابها» نام گرفت. این کنوانسیون که 106 کشور جهان در آن عضو بودند، در زمینۀ مدیریت و بهره‌برداری اصولی از تالابها دارای شهرت و اعتبار جهانی گردید (سجادی، 427).
از 1331 ش، هرساله در مهرمـاه، کنگرۀ پزشکی در ایـن شهر برگزار می‌گردید و مسائل و مقاله‌های پزشکی در آن مورد بررسی قرار می‌گرفت؛ مقاله‌های برگزیده نیز به‌صورت کتاب چاپ می‌شد. آخرین کنگرۀ پزشکی رامسر در 1356 ش برگزار شد (همو، 382).

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367 ش؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367 ش؛ پایندۀ لنگرودی، محمود، دکتر حشمت جنگلی، تهران، 1368 ش؛ «تقسیمات کشوری»، آمار 2 (مل‍‌ )؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379 ش؛ همو، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376 ش؛ دایرةالمعارف بناهای تاریخی ایران در دورۀ اسلامی (ج 3: مساجد تاریخی)، به کوشش محمدمهدی عقابی، تهران، 1378 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار 1 (مل‍‌ )؛ ستوده، منوچهر، از آستارا تا اِستارباد، تهران، 1375 ش؛ سجادی، محمدتقی، تاریخ و جغرافیای تاریخی رامسر، تهران، 1378 ش؛ سفرنامۀ استراباد و مازندران و گیلان، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، 1355 ش؛ سورتیجی، سامان، قلاع باستانی مازندران، تهران، 1381 ش؛ شکری، گیتی، «ساخت فعل در گویش رامسر»، یادنامۀ استاد یِس پیتر آسموسِن، به کوشش منیژه آهنی، کپنهاگ، 1381 ش / 2002 م؛ همـو، گویش رامسری، تهران، 1385 ش؛ عطوفت‌شمسی، مسعود، از سخت‌سر تا رامسر، تهران، 1383 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1378 ش، ج 26؛ قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، 1359 ش؛ لاهیجی، علی، تاریخ خانی، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1352 ش؛ مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش محمدحسین تسبیحی، تهران، 1345 ش؛ همو، تاریخ گیلان و دیلمستان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1364 ش؛ معصوم‌علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1345 ش؛ مقدم، صادق، «آبهای معدنی رامسر»، سالنامۀ کشور ایران، به کوشش محمدرضا میرزازمانی، تهران، 1333 ش، س 9؛ ملگونف، گ.، سفرنامه به سواحل جنوبی دریای خزر، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، 1364 ش؛ یوسفی‌نیا، علی‌اصغر، تاریخ تنکابن، تهران، 1370 ش؛ نیز:

Amar 1, www.amar.org.ir / Default.aspx? Tabid=274 (acc. Aug. 2017); Amar 2, www.amar.org.ir / Default.aspx? Tabid=666 (acc. Sep. 2017); Fraser, J. B., A Winterʾs Journey From Constantinople to Tehran, London, 1838; Lenczowski, G., Iran Under the Pahlavis, Stanford, 1978.

محسن احمدی