رامپور

رامْپور، شهرستانی به مرکزیت شهری به همین نام در شمال غربی ایالت اوتارپرادش هند. اراضی شهرستان کنونی رامپور در گذشته بخشی از سرزمینی بوده است که روهیل‌کهند خوانده می‌شد (ایروین، II / 117). «روه» در زبان هندی به معنی کوه، و «روهیل‌کهند» به معنی سرزمین بلند است (راسل، 402).
شهرستان رامپور با حدود 367‘2 کمـ2 وسعت، در دشتی هموار و حاصلخیز و پربارش جای دارد (جانسن، 456). در این دشت شمار قابل توجهی رودخانۀ پرآب جریان دارد که مهم‌ترین آنها رودخانه‌های کوسی و ناهَل است (نک‍ : «اطلس ... »، 124). میزان بارندگی در نواحی شمال غربی این شهرستان به حدود 000‘1 میلی‌متر، و در نواحی جنوب شرقی آن به حدود 300‘1 میلی‌متر در سال می‌رسد. 85٪ زمینهای شهرستان رامپور قابل کشاورزی است که ازاین‌میان حدود 55٪ از کشترازهای آن زیر کشت آبی است. اقتصاد شهرستان رامپور بر پایۀ کشاورزی و تولیدات صنعتی استوار است. گندم، برنج، ذرت، ارزن، نیشکر و دانه‌های روغنی از عمده‌ترین محصولات کشاورزی، و نساجی، پوشاک، مواد شیمیایی، کاغذسازی و سرامیک‌سازی مهم‌ترین صنایع رامپور به شمار می‌روند (جانسن، 456-457).
شهر رامپور در °28 و ´49 عرض شمالی، و °79 و ´2 طول شرقی («اطلس»، فهرست، 143)، در کرانۀ چپ رودخانۀ کوسی جای دارد. باغهای میوه، بیشه‌زارها و نیزارها همچون کمربندی سبز گرداگرد این شهر را در بر گرفته است (بالفور، III / 362). رامپور از شهرهای شیعه‌نشین هند است و از لحاظ شمار شیعیان، پس از لکهنو دومین شهر شیعه‌نشین هند به شمار می‌رود (احمد، 31). شمار باشندگان این شهر در 2011 م / 1390 ش، حدود 300‘325 تن برآورد شده است («رامپور»، npn.). رامپور توسط بزرگ‌راه و راه‌آهن با دهلی و دیگر نقاط هند در ارتباط است (جانسن، 457).
پیشینۀ تاریخی شهر رامپور در پیوند با پشتونهای (افغانهای) مهاجر به هند است. در دورۀ فرمانروایی مغولان هند، شمار قابل توجهی از طوایف پشتون در هند اقامت گزیدند. پس از درگذشت اورنگ‌زیب (حک‍ 1068- 1118 ق / 1658-1706 م)، و با افول قدرت سیاسی و نظامی مغولان هند، سکونتگاههای افغانها در هند افزایش یافت (EI2, VIII / 426).
در دورۀ پادشاهی بهادر شاه (1119-1124 ق / 1707-1712 م)، شاه عالم خان، معروف به داود خان، از افغانستان به هند مهاجرت کرد و در روهیل‌کهند اقامت گزید (ایروین، II / 118). وی در جنگ با مراتهه‌ها شایستگیهای بسیاری از خود نشان داد و بهادر شاه زمینهای وسیعی در نزدیکی بودون به وی بخشید («فرهنگ ... »، XXI / 183). فرزند وی، علی‌محمد خان در 1131 ق / 1719 م، عنوان «نواب» را دریافت کرد و بخشهای بزرگی از روهیل‌کهند به او واگذار شد (همانجا). صفدرجنگ، نواب وزیر اوده (اوتارپرادش کنونی) که از افزایش توان سیاسی و نظامی علی‌محمد خان نگران بود، در 1158 ق / 1745 م، به قلمرو وی لشکر کشید و او را اسیر، و به دهلی منتقل کرد. علی‌محمد خان به مدت 6 ماه در زندان بود و سپس مورد عفو قرار گرفت و به حکومت سیرهند گماشته شد (همانجا).
هنگامی‌که احمد شاه درانی به هند لشکر کشید، علی‌محمد خان از وضعیت پیش‌آمده سود جست و در 1161 ق / 1748 م، به روهیل‌کهند بازگشت و ناگزیر احمد شاه حکومت وی بر این سرزمین را تأیید کرد (همانجا). اما دیری نگذشت که مراتهه‌ها، روهیل‌کهند را تصرف کردند (راولینسن، 415). درنتیجه، رهبران روهیله از شجاع‌الدوله، نواب وزیر اوده، تقاضای کمک کردند. آنها متعهد شدند که به شجاع‌الدوله در برابر خدماتش 40 لک روپیه (برابر با 4 میلیون روپیه) بدهند؛ اما روهیله‌ها بعدها این مبلغ را نپرداختند و نواب وزیر با کسب اجازه از وارن هیستینگز، دولتمرد انگلیسی و فرماندار کل هند (1186- 1188 ق / 1772-1774 م)، به روهیل‌کهند حمله کرد و روهیله‌ها را شکست داد و روهیل‌کهند را ضمیمۀ خاک اوده نمود و نزدیک به 20هزار تن از روهیله‌ها را تبعید کرد (نک‍ : دولافوز، 245-246).
در پایان جنگ، فیض‌الله خان، پسر علی‌محمد خان، قراردادی را با شجاع‌الدوله در لالدانگ به امضا رساند. به‌موجب این قرارداد، سرزمینهای تحت حاکمیت علی‌محمد خان به وی واگذار گردید و در ازای آن، فیض‌الله خان متعهد به پرداخت 15 لک روپیه گردید. همچنین در این قرارداد به‌منظور پیشگیری از حملۀ وی به اوده، مقرر شده بود تا فیض‌الله خان بیش از 5هزار نیروی نظامی همراه نداشته باشد (EI2, VIII / 426). پس از مرگ شجاع‌الدوله (1189 ق / 1775 م)، فیض‌الله خان اعلان کرد که با آصف‌الدوله جانشین وی، نیز بر سر آن پیمان باقی خواهد بود ( اردو ... ، 10 / 133).
فیض‌الله خان در زمان حکومتش بر روهیل‌کهند، در 1188 ق، شهر رامپور را که در آغاز «مصطفى‌آباد» خوانده می‌شد، بنیاد نهاد («دائرةالمعارف ... »، III / 327). فیض‌الله خان مصطفى‌آباد را مرکز فرمانروایی خود قرار داد و قلعه و مدرسه‌ای به نام مدرسۀ عالیه در آن بنا نهاد و از علامه عبدالعلی بحرالعلوم فرنگی محلی برای مدیریت این مدرسه دعوت کرد. همچنین برای نگهداری از کتابهای شخصی خود که شامل مجموعه‌ای نفیس از نسخه‌های خطی، و بیشتر آنها به زبانهای عربی، فارسی و اردو بود، کتابخانه‌ای بنا کرد که به کتابخانۀ رضا معروف شد (خواجه‌پیری، بش‍‌ ).
در 1216 ق / 1801 م، روهیل‌کهند به تصرف نیروهای بریتانیایی درآمد. بااین‌حال بریتانیاییها حکومت نوادگان فیض‌الله خان بر روهیل‌کهند را به رسمیت شناختند. به هنگام شورشهای ضد بریتانیایی که در سال 1273 ق / 1857 م، سراسر هند را فراگرفته بود، محمدیوسف‌علی خان، حاکم وقت روهیل‌کهند، به حمایت بریتانیاییها برخاست. پس از سرکوب این جنبش، بریتانیاییها به پاس خدمات محمدیوسف‌علی خان اراضی وسیعی مشتمل بر چندین روستا در نواحی مرادآباد و بریلی را به وی بخشیدند و او را ملقب به نواب رامپور کردند (نک‍ : «دائرةالمعارف»، III / 326؛ «فرهنگ»، XXI / 184).
پیش از استقلال هند، رامپور بخشی از ایالتهای متحد (آگره ـ اوده) بود (EI2، همانجا) و پس از استقلال هند و تصویب «قانون تقسیمات سیاسی» جدید در 1949 م / 1328 ش، به ایالت اوتارپرادش پیوست («دائرةالمعارف»، همانجا).

مآخذ

احمد، عزیز، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ترجمۀ نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران، 1367 ش؛ اردو دائرۀ معارف اسلامیه، پنجاب / لاهور، 1393 ق / 1973 م؛ خواجه‌پیری، مهدی، «رضا رامپور»، مرکز بین‌المللی میکروفیلم نور (مل‍‌ )؛ دولافوز، گ. ف.، تاریخ هند، ترجمۀ محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، 1316 ش؛ نیز:

Balfour, E., The Cyclopaedia of India and of Eastern and Southern Asia, Graz, 1968; Britannica Atlas, London, 1996; EI2; Encyclopedia of Asian History, ed. A. T. Embree, New York / London, 1988; The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, 1972; Indian ... , www. indianislamicmanuscript.com / fa / fullstory. aspx? id= Z3760 klmKYO= (acc. Feb. 21, 2019); Irvine, W., Later Mughals, New Delhi, 1971; Johnson, B. L. C., Geographical Dictionary of India, New Delhi, 2002; «Rampur», Citypopulation, www.citypopulation.de / php / india-uttarpradesh.php?adm2id=0905; Rawlinson, H. G., «The Marāthās in the North», The Cambridge History of India, ed. R. Burn, Cambridge, 1937, vol. IV; Russell, R. V., The Tribes and Castes of the Central Provinces of India, London, 1916.

هادی ویسی