راغب اصفهانی

راغِبِ اِصْفَهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد بن مفضّل، از مفسران و عالمان علم اخلاق، و ادیبان تأثیرگذار. او در 409 ق / 1018 م یا پیش از آن زیسته است. کتاب مفردات غریب القرآن الکریم وی را که واژه‌نامه‌ای قرآنی است، طی قرنها پیوسته مرجعی معتبر شناخته‌اند. کتاب محاضرات الادبای او نیز که گلچینی ادبی است، منبع دانش اجتماعی و ادبی به شمار می‌رود. التقاط فرهنگی و معرفت‌شناختی این دو اثر در اخلاق اسلامی تأثیری شگرف بر غزالی گذاشته است. راغب با اینکه به علوم گوناگون اسلامی خدمات بی‌شمار و تأثیرگذار کرده، هیچ‌گاه شرح احوالی حتى مختصر از او در منابع کلاسیک ذکر نشده است.

زندگی

 راغب در 409 ق / 1018 م یا پیش از آن، یعنی همان سالی که نخستین نسخۀ مفردات غریب القرآن الکریم را نوشت، در اصفهان می‌زیسته است. دراین‌باره محققان اتفاق نظر ندارند (نک‍ : کی، 32)؛ در ادامه به‌طور خلاصه به نسخه‌ای خطی اشاره می‌کنیم که مبنای این نتیجه‌گیری بوده است. ازآنجاکه، نخستین فرهنگ‌نویسان و مورخان از این تاریخ مطلع نبوده‌اند، محققان بعدی تاریخهای غلطی را تخمین زده‌اند. این تاریخها بین سـالهای 450 تا 565 ق / 1058 تا 1170 م در نوسان است. عموماً تاریخ وفات او را 502 ق / 1109 م حدس زده‌اند (ذهبی، 18 / 121؛ خوانساری، 3 / 227؛ نیز نک‍ : قزوینی، 5 / 3-15؛ GAL, I / 343). دلیل این اختلاف نظر در تعیین تاریخ را جز به گمان نمی‌توان تعیین کرد. احتمال دارد هنگامی‌که سلطان محمود غزنوی در 420 ق / 1029 م اصفهان را غارت کرد، این اطلاعات از بین رفته باشد، زیرا ابن‌جوزی می‌گوید در آن زمان، تعداد بی‌شماری از دانشمندان کشته شدند (8 / 70).

آثـار

 آثار راغب 3 ‌جریان عمدۀ اندیشه و عمل اخلاقی و کلامی را باهم ترکیب می‌کند: زهد سنت‌‌گرایانه، ردّ خداشناسی دیالکتیکی پیچیده و نگرش عرفانی به معرفت‌شناسی که «تصوف» نام دارد، و خردگرایی و اخلاق ارسطویی و نوافلاطونی. روش‌ محبوب او واژه‌شناسی بود، زیرا هیچ مسئله‌ای در زندگی، فلسفه یا دین‌شناسی نبود که او نتواند آن را با بهره‌گیری از روابط میان ‌واژه‌ها و معانی، تجزیه و تحلیل کند. ممکن است این گمان به‌ ذهن خطور کند که چنین ترکیبی با تمایل غریزی کتاب‌شناسان به طبقه‌بندی در تضاد قرار می‌گیرد، اما این ترکیبی است که راغب آن را در سراسر مفردات غریب القرآن الکریم به کار برده است؛ اثری که تا هزار سال بعد، همچنان معتبر و محل رجوع بود.
1. مفردات غریب القرآن الکریم (با تصحیح انتقادی صفوان عدنان داوودی، بیروت، 1992 م، نیز قم، 2006 م)، واژه‌نامه‌ای جامع از واژگان قرآنی همراه با توضیحات واژه‌شناختی، آیینی و فلسفی. راغب مقدمه‌ای ارزشمند و طولانی بر مفردات نگاشته و در آن اهمیت شناخت واژه‌های قرآنی را بیان می‌کند. واژه‌ها در مفردات براساس ریشۀ سه‌حرفی تنظیم شده است؛ البته برخی واژه‌های دوحرفی و مضاعفهای سه‌حرفی را ــ برخلاف روش معمول ــ در آغاز هر فصل قرار می‌دهد و گاه میان معتلهای واوی و یایی تمییزی قائل نمی‌شود. شیوۀ او در ارائۀ معنای هر واژه ابتکاری است و بر عمق اطلاعات او دلالت دارد؛ بدین صورت که نخست معنای حقیقی و اصلی را ذکر می‌کند، آنگاه به معنای مجازی می‌پردازد، و سرانجام ارتباط میان معنای حقیقی و مجازی را توضیح می‌دهد، و سپس برای هریک شواهد متعددی از قرآن و حدیث ارائه می‌کند. غلامرضا خسروی مفردات را به فارسی ترجمه کرده است (تهران، 1383 ش). علاوه‌بر او، مصطفى رحیمی‌نیا (1386 ش) و حسین خداپرست (1392 ش) نیز این اثر را به فارسی برگردانده‌اند.

معرفی یک نسخۀ خطی

(موجود در کتابخانۀ محمد لطفی خطیب، مجموعۀ شخصی، لندن): تاریخ محرم 409 / ژوئن 1018 روی این نسخۀ خطی مهر شده است. پایینِ عنوان کتاب یادداشتی راجع به ‌خرید آن در تاریخ 7 شوال 420 ق / 19 اکتبر 1029 م دیده می‌شود: «علی بن عبیدالله شیرازی این کتاب را در هفتم ماه شوال سال 420 برای کتابخانۀ استاد جلیل ابومظفر ابراهیم بن احمد بن لیث ... خرید». ابو‌مظفر (د 432 ق / 1041 م) ادیب و کاتب شاهزادۀ کردتبار، ابومنصور وَهْسودان بن مَمْلان‌ رَوّادی (416-451 ق / 1025- 1059 م) است. دستخط این یادداشت خرید را می‌توان با نسخۀ دیوان بحتری موجود در سلیمانیه مقایسه کرد: «رونوشت توسط علی بن عبیدالله شیرازی در شهر تبریز به سال 424، ماه رمضان، در خدمت کتابخانۀ استاد جلیل ابومظفر ابراهیم بن احمد بن لیث ... ». همچنین، در نسخۀ خطی مفردات موجود در لندن یادداشت خاتمۀ مطالعۀ کتاب در تاریخ 510 ق / 1116 م، به خط موهوب بن احمد بن جوالیقی دیده می‌شود (نک‍ : کی، 47, 257-259).
2. محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء (با تصحیح انتقادی ریاض عبدالحمید مراد، در 5 مجلد، بیروت، 2006 م): مشهورترین اثر راغب پس از مفردات است. این گلچین ادبی مجموعه‌ای است با ساختاری فشرده، جامع و نظام‌مند؛ گزیده‌ای از درخورترین گزین‌گویه‌ها و بهترین اشعار برای همگان در صدها موقعیت و موضوع که فصلهای اصلی و فرعی و فرعی‌تر این کتاب را تشکیل می‌دهد. محمدصالح قزوینی این اثر را تلخیص، و به فارسی ترجمه کرده که به کوشش احمد مجاهد منتشر شده است (تهران، 1371 ش).
3. الذریعة الى مکارم الشریعة (با تصحیح انتقادی ابویزید عجمی، قاهره، 2007 م): مهم‌ترین رسالۀ اخلاقی راغب است که ترکیب جامعی از اندیشه‌های اسلامی، یونانی و ایران پیش از اسلام را نشان می‌دهد و بیانگر روشهایی است که در آن انسان می‌تواند استعداد‌های الٰهی خود را تحقق بخشد و نشان دهد که شایستۀ لقب خلیفۀ خدا روی زمین است. این کتاب 7 فصل دارد: انسان و روح؛ دانش و منطق؛ قوای شهویه؛ قوای غضبیه؛ عدل؛ مشاغل و روند امرار معاش؛ کردار انسان. یک سده بعد، ابوحامد غزالی تا حدی به این اثر راغب تکیه کرد؛ جملات نقل‌شده از کتاب الذریعه بیش از نیمی از کتاب میزان العمل غزالی را تشکیل می‌دهد (نک‍ : مادلونگ، 152-163). فصل نخست کتاب توسط یاسین محمد با عنوان «طریق فضیلت: فلسفۀ اخلاقی راغب اصفهانی (ترجمۀ مشروح، همراه با مقدمه‌ای انتقادی بر کتاب الذریعة الى مکارم الشریعة)» به انگلیسی ترجمه و منتشر شده است (کوالالامپور، 2006 م).
4. تفسیر، که بخشی، شامل قرآن از آغاز تا سورۀ مائده (5)، از آن موجود است. بخشهای کتاب بدین شکل نشر یافته است:
4-1. مقدمه و تفسیر سورۀ فاتحه (1) و بقره (2)، به کوشش محمد عبدالعزیز بسیونی (طنطا، 1420 ق / 1999 م).
4-2. از آغاز سورۀ آل‌عمران (3) تا آیۀ 113 سورۀ نساء (4)، به کوشش عادل شِدی (ریاض، 1424 ق / 2003 م).
4-3. از آیۀ 114 سورۀ نساء تا پایان سورۀ مائده، به کوشش هند بنت محمد بن زاهد سردار (مکه، دانشگاه ام‌القرى، 1422 ق / 2001 م). این تفسیر مقدمه‌ای مهم و روشمند دارد که احمد حسن فرحات آن را با عنوان مقدمة جامع التفاسیر مع تفسیر الفاتحة و مطالع البقرة، به‌صورت مستقل منتشر کرد (کویت، 1405 ق / 1984 م). این مقدمه در کتاب الخوالد من آراء الراغب الاصفهانی فی فلسفة الاخلاق و التشریع و التصوف، تألیف صلاح‌الدین عبداللطیف ناهی، نیز تکرار شده است (عمان / بیروت، 1987 م) و دربردارندۀ ارزیابی مثبتی از نظریۀ معتزله با عنوان صَرْفه است (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : کی، 74-85). راغب در متن کتاب تفسیر، عقاید معتزلۀ سده‌های 3 و 4 ق / 9 و 10 م را شرح می‌دهد و درکی غیرانسان‌انگارانه از ارجاع به دستان خدا در قرآن (نک‍ : مائده / 5 / 64) دارد. گویا همین سبب شده است که راغب پس از مرگ به معتزلی‌بودن شهره باشد، اما این موضوع با توجه به کتاب الاعتقادات وی قابل دفاع نیست (نک‍ : دنبالۀ مقاله). براساس گفته‌ای از فخرالدین رازی (ص 16-17)، جلال‌الدین سیوطی (2 / 297) نیز این اظهارات را رد می‌کند (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : کی، 83-85). به‌رغم کمیاب‌بودن نسبیِ رونوشت نسخ خطی مربوط به کتاب تفسیر راغب در مقایسه‌ با مفردات، محاضرات و الذریعه، مفسران پس از او این کتاب را مورد توجه قرار دادند: شرف‌الدین حسین بن محمد طیبی (د 743 ق / 1342 م)، حاشیه‌نویس کشّاف زمخشری، با بیش از 90 پرسش؛ ابوحیان اندلسی (654-745 ق / 1256-1344 م)، نویسندۀ البحر المحیط، با بیش از 20 پرسش؛ بدرالدین محمد زرکشی (745-794 ق / 1344-1392 م)، نویسندۀ البرهان فی علوم القرآن، با یک پرسش؛ و جلال‌الدین عبدالرحمان سیوطی (849-911 ق / 1445-1505 م) با پرسشهایی دربارۀ مقدمه و سایر آثار راغب (نک‍ : شدی، 121-134).

معرفی یک نسخۀ خطی

(معروف به تفسیرِ کارالله 84، یا در کاتالوگهای عربیْ معروف به تفسیرِ ولی‌الدین جارالله، سلیمانیه، استانبول): ظاهراً این نسخه که دربردارندۀ مقدمۀ روش‌شناختی و ابتدای سورۀ حمد تـا پایان سورۀ مـائده است ــ گرچه از آیۀ 89 سورۀ آل‌عمران تا آیۀ 63 سورۀ نساء با کاغذ و دستخطی متفاوت جایگزین شده است ــ ، قدیم‌ترین و کامل‌ترین گواه بر مفسربودن راغب است. این کتاب در سلیمانیه به‌دست محمود بن ابوالقاسم ا‌بن احمد شمس‌الدین اصفهانی اشتباهاً با عنوان تفسیر الاصفهانی فهرست شده است (نک‍ : کی، 42-46, 262-266, 293-298).
5. الاعتقادات (با تصحیح انتقادی شَمران عَجَلی، بیروت، 1988 م)، مروری است بر اختلافات کلامی و ارائۀ اعتقادات خود راغب که چهارچوب مورد اتفاق اهل تسنن را پی‌ریزی می‌کند. راغب در فصل نخست، اشتباهات فرقه‌ای را به‌تفصیل بیان می‌کند: فرقۀ متشابهه راجع به‌ ذات و صفات خداوند؛ خوارج راجع به عهد و پیمان (الوعید)؛ فرقۀ مرجئه دربارۀ اعتقادات؛ فرقۀ مخلوقیه راجع به قرآن؛ و شیعه در مسئلۀ امامت، که به نظر او همگی به خطا رفته‌اند؛ وی سپس می‌گوید: «فرقۀ کامروا اهل سنت و جماعت‌اند که از صحابه پیروی می‌کنند» (ص 25-26). در ادامه راغب اعتقاد برخی فرقه‌ها دربارۀ علت وجود شیطان در جهان را به نقد می‌کشد: فرقۀ بکریه، که معتقدند شیطان در جهان وجود ندارد؛ فرقۀ مجوس، که باور دارند خدا فقط کار نیک، و شیطان فقط کار بد انجام می‌دهد؛ فرقۀ ثنویه، که بر آن‌اند تا ابد نور خوبی در مقابل تیرگی بدی خواهد درخشید؛ فرقۀ تناسخیه، که اعتقاد دارند خداوند ارواح پاک را که به زندان تن گرفتار شده‌اند، مجازات خواهد کرد؛ و فرقۀ معتزله، که می‌پندارند رنج انسان هشداری برای دیگران است، اما تکالیف مذهبی بیهوده‌اند، زیرا فقط معتزلۀ پیرو ابوهاشم جبائی رستگار خواهند شد. راغب سپس جایگاه فرقۀ اشعری را چنین بیان می‌کند: «خداوند هر کاری بخواهد، با مخلوقش می‌کند و می‌گوید: اعتراض وارد نیست!». سرانجام، راغب اهل روایت، بزرگان صوفیه و فیلسوفان را به‌عنوان هفتمین گروهی نام می‌برد که اعتقاد دارند غفلت بشر از حکمت خداوند با انتقاد از او سازگار نیست: تقدیر مسئله‌ای‌ است که انسان نباید در آن دخالت کند (ص 250-252). به نظر می‌رسد که راغب خودش را نیز متعلق به این گروه می‌داند، زیرا در جای دیگری از کتاب الاعتقادات به دخالت‌نکردن در تقدیر اشاره دارد (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : کی، 48-49, 272-273).
6. تفصیل النشأتین و تحصیل السعادتین، کتابی است همچون الذریعه، در باب اخلاق و معرفت‌شناسی، که به آیات قرآن استناد کرده است. راغب در این اثر به‌گونه‌ای دانش یونانی و اسلامی را به هم آمیخته است و تأکید دارد که استدلال بشر (عقل) و الهامات الٰهی (شرع)، هر دو به هم وابسته‌اند و باهم ثمربخش خواهند بود (فصل 18). این اثر به کوشش اسعد سحمرانی (بیروت، 1988 م) به چاپ رسیده است.
7. مجمع البلاغة (با تصحیح انتقادی عمر عبدالرحمان ساریسی، در دو مجلد، عَمّان، 1986 م): گلچینی ادبی که نسبت به کتاب محاضرات فنی‌تر است و مدخلهای کوتاه‌تری دارد.
8. رسائل (با تصحیح انتقادی عمر عبدالرحمان ساریسی، اربد، 2005 م): این مجموعه که در یکی از نسخه‌های خطی استانبول موجود است، 4 اثر کوتاه و مجزا را شامل می‌شود: «رسالة فی ذکر الواحد و الاحد»، دربارۀ تفاوت دو واژۀ واحد و احد؛ «رسالة فی ادب الاختلاط بالناس»، دربارۀ روشهای درست مراوده با مردم، که میرلوحی نیز آن را با عنوان احوال المودّة و مراعاة المحبّة تصحیح کرده است؛ «رسالة فی‌ فضیلة الانسان بالعلوم»، دربارۀ فضیلت انسان برآمده از علم؛ و «رسالة فی مراتب العلوم و الاَعمال الدنیویة»، دربارۀ مراتب علوم معنوی و کردار دنیوی، که در این اثر راغب به‌صراحت اظهار می‌کند که کردار پرهیزکارانه می‌تواند مستقیم و بدون دخالت دانش، به علم الٰهی منجر شود. او در این رساله دانش مذهبی را به 4 دسته تقسیم می‌کند: دانش غریزی، به‌واسطۀ فطرت؛ دانش نظری، مثلاً دربارۀ یگانگی خدا؛ دانش ظاهری که با کمک عقل قابل درک است، شامل کیش، قانون، اخلاقیات و ریاضت؛ و درنهایت علوم‌الحقیقه یا علوم‌الموهبه، به معنی دانش واقعیت یا دانش خدادادی، که نور الٰهی است و انسان را به یقین می‌رساند، و تنها از طریق تقوا و خلوص قلب و روح حاصل می‌شود (ص 216-223).
9. کتاب من کلام الراغب فی البدیع (با تصحیح انتقادی عمر ماجد عبدالهادی سنوی، پایان‌نامۀ فوق‌لیسانس، دانشگاه فیلادلفیا، اردن، 2018 م): این اثر نقد ادبی و اشعار طبقه‌بندی‌شده‌ای را شامل است که در 3 بخش گرد آمده است: ایجاز، مساوات و اطناب (نک‍ : کی، 53, 175-188, 259-260). از این اثر 3 دست‌نوشت که تاریخ کتابت آنها مشخص نیست، موجود است: یکی در قاهره (دارالکتب، شم‍ 114‘6)، دیگری در نیوهیون (کتابخانۀ دانشگاه ییل، لندبرگ، شم‍ 165)، و سومین دست‌نوشت در مدینه (الجامعة ‌الاسلامیة، شم‍ 734‘6 / 937‘2) که ممکن است رونوشتی از نسخۀ قاهره باشد. نسخۀ نیوهیون منسوب به راغب است و نسخۀ قاهره، با عنوان المعیار فی نقد الاشعار، منسوب به شخصی ناشناس به نام ابوعبدالله جمال‌الدین محمد بن احمد اندلسی است که عبدالله محمد سلیمان هنداوی آن را به همین نام به چاپ رسانید (قاهره، 1408 ق / 1987 م)؛ اما سنوی ادعا کرده که این اثر از آنِ راغب است و با استناد به ضبط حاجی خلیفه (1 / 370)، نام کتاب را افانین البلاغة می‌داند.

مآخذ

ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، بیروت، 1968 م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، به کوشش اسدالله اسماعیلیان، قم، 1391 ق؛ ذهبی، سیر؛ راغب اصفهانی، حسین، الاعتقادات، به کوشش اختر جمال محمد لقمان، مکه، 1981-1982 م؛ همو، رسائل، به کوشش عمر عبدالرحمان ساریسی، اربد، 2005 م؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، 1399 ق / 1979 م؛ شدی، عادل، مقدمه بر بخشی از تفسیر راغب اصفهانی (از آغاز سورۀ آل‌عمران تا آیۀ 113 سورۀ نساء)، به کوشش همو، ریاض، 1424 ق / 2003 م؛ فخرالدین رازی، اساس التقدیس، به کوشش احمد حجازی سقا، قاهره، 1986 م؛ قزوینی، محمد، یادداشتها، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363 ش؛ نیز:

GAL; Key, A., A Linguistic Frame of Mind: Ar-Rāġib al-Iṣfahānī and What it Meant to Be Ambiguous, Ph. D. Thesis, Harvard University, 2012; Madelung, W., «Ar-Rāghib al-Iṣfahānī und die Ethik al-Ghazālīs», Islamwissenschaftliche Abhandlungen Fritz Meier zum 60sten Geburtstag, ed. R. Gramlich, Wiesbaden, 1974.

الکساندر کی