آذر کیوان

آذَرْکِیْوان [āzar keyvān] (942-1027ق/1535- 1618م)، از موبدان زردشتی فارس که به هند رفت و در آنجا با ایجاد بدعتهایی در دین خود کیشی التقاطی پدید آورد (نک‍: ﻫ د، آذر کیوانیه). وی از زردشتیان ایران بود و در شیراز یا حوالی آن زندگی می‌کرد. در اوایل سدۀ ۱۱ق/17م و در زمان اکبرشاه به هند رفت و در پَتنه ساکن شد. آگاهی دربارۀ احوال شخصی او بسیار اندک، و آمیخته با افسانه است. مؤلف دبستان مذاهب که خود از پیروان این فرقه بوده است، نسب‌نامه‌ای از او به‌دست می‌دهد که آشکارا ساختگی است. 
آذرکیوان تا پایان عمر در پتنه ساکن بود و با دربار اکبر و جهانگیر هیچ‌گونه ارتباطی نداشت و در هیچ‌یک از تواریخ و تذکره‌های قدیم‌تر اشاره‌ای به نام او نیست و شرح احوال و افکار وی تنها در نوشته‌های وابسته به فرقۀ او دیده می‌شود. اخباری که در این‌گونه آثار دربارۀ او آورده‌اند، غالباً گزاف و افسانه‌آمیز است. اعمال غریبه و کراماتی چون حبس نفس، تعبیر رؤیا، خلع بدن و بیرون رفتن از خانۀ دربسته به او نسبت داده، و سخنان حکمت‌آمیز از او نقل کرده‌اند. بعضی از شاگردان و پیروان او زردشتیان و پارسیان ایران و هند، و بعضی دیگر نصرانی و یهودی و هندومذهب و بعضی نیز مسلمان بودند. 
آذرکیوان پسری داشت، به نام کیخسرو اسفندیار که بعد از پدر جانشین او شد. در بیشتر آثار آذرکیوانی از او به احترام تمام یاد می‌شود. 
آذرکیوان با عقاید دینی و آراء فلسفی زمان خود آشنا بود و آثاری نیز داشت که از آن جمله منظومۀ «مکاشفات» اوست که در جام کیخسرو باقی مانده است. کتابهای آیینۀ اسکندر و تخت طاقدیس و پرتو فرهنگ را از آثار او شمرده‌اند. کتاب معروف دساتیر (ﻫ م) و شرح و ترجمۀ آن نیز به احتمال بسیار قوی ساخته و پرداختۀ اوست. 
گفته‌اند وی مردی منزوی و کم‌سخن بود، زندگی را به ریاضت و قناعت می‌گذراند و از خوردن گوشت پرهیز داشت و ظاهراً از توانایی القاء عقاید خود و جلب مرید نیز بهره‌مند بود.*

مآخذ

بهرام بن فرهاد، شارستان چهار چمن، بمبئی، 1327ق؛ دبستان مذاهب، به کوشش رحیم رضازاده ملک، تهران، 1362ش؛ دساتیر، بمبئی، 1888م؛ نیز:

Ahmad, A., Studies in Islamic Culture in the Indian Environment, Oxford, 1970; Askari, S. H., «Dabistan-i Mazahib and Divān-i Mubad», Indo-Iranian Studies, ed. F. Mujtabai, New Delhi, 1977; Corbin, H., En Islam Iranien, Paris, 1971; Desatir, ed. Mulla Firuz Bin Kaus, vol. II (English translation), Bombay, 1818; Modi, J. J., «A Glimp into the Works of the Bombay Branch, Royal Asiatic Society, During the Last 100 Years from a Paris Point of View», Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society, Extra no., Bombay, 1905; id, «A Parsee High Priest (Dastur Azar Kaiwan, 1529-1614 A. D.), with His Zoroastrian Disciples in Patna, in the 16th and 17th Century», Oriental Conference Papers, Bombay, 1932; Mujtabai, F., Hindu-Muslim Cultural Relations, New Delhi, 1978. 
فتح‌الله مجتبائی