راعی اندلسی

راعیِ اَنْدَلُسی، ابوعبدالله، شمس‌الدین محمد بن محمد بن اسماعیل (ح 782- ذیحجۀ 853 / 1380- فوریۀ 1450)، نحوی، فقیه و شاعر. منابع نزدیک به وی، اطلاع چندانی دربارۀ زندگی او به دست نمی‌دهند. فقط مقّری (د 1041 ق / 1631 م) است که 5 صفحه از کتاب خود را به او اختصاص داده است (2 / 694- 699).
راعی در غرناطه چشم به جهان گشود (سیوطی، نظم ... ، 167؛ سخاوی، 9 / 203)؛ به همین سبب او را غرناطی یا مغربی نیز نسبت داده‌اند (ابن‌قاضی، 2 / 290؛ باباتنبکتی، 530)؛ اما ازآنجاکه تقریباً 3 دهۀ پایانی عمر خود را در قاهره ساکن بوده، قاهری نیز خوانده شده است (سخاوی، همانجا؛ ابن‌عماد، 7 / 279). وی علوم معمول آن زمان، ازجمله آجرومیه (ه‍ م) را در همان زادگاهش فراگرفت و سرانجام در علم نحو و فقه به درجات عالی دست یافت (سیوطی، همانجا، نیز بغیة ... ، 1 / 233؛ باباتنبکتی، همانجا؛ مقری، 2 / 694-695).
 راعی حدود سال 825 ق / 1422 ق به قصد حج، راهی مصر شد و مدتی در قاهره سکنا گزید و با بزرگانی چون ابن‌حجر عسقلانی ملاقات کرد؛ وی مدتی نیز امامت مسجد مؤیدیه را بر عهده داشت و جلساتی برای آموزش قرآن تدارک می‌دید (سیوطی، نیز سخاوی، همانجاها).
از خصوصیات اخلاقی وی گفته‌اند که بسیار بدزبان و تندخو بود (همو، 10 / 232؛ مقری، 2 / 695، 698). وی ذوق شعری نیز داشت، اما سخاوی اشعار او را متوسط می‌داند (9 / 203؛ مقری، 2 / 695). از اشعار او فقط 23 بیت در منابع پراکنده است (سخاوی، 9 / 203-204؛ مقری، 2 / 695- 699).

آثـار

الف ـ چاپی

 الاجوبة المرضیة عن الاسئلة النحویة، که در 44 باب گرد آمده است. این کتاب نخست به کوشش محمود رجب موسى زین در 1980 م در قاهره به چاپ رسید، سپس سلامه عبدالقادر با راهنمایی عبدالفتاح اسماعیل شلبی آن را به‌عنوان پایان‌نامۀ فوق لیسانس در 1400-1401 ق دوباره چاپ کرد.

ب ـ خطی

 1. انتصار الفقیر السالک لمذهب / لترجیح المذهب / الامام الکبیر مالک، در 4 دفتر، که مقری این کتاب را ستوده است (2 / 696؛ نیز نک‍ : زرکلی، 7 / 47؛ GAL, II / 103)؛ 2. شرح الآجرومیة / شرح الجرومیة / عنوان الافادة لاخوان الاستفادة / المستقل بالمفهومیة فی حل الفاظ الآجرومیة، که نسخه‌های خطی متعددی از آن یافت می‌شود، ازجمله یک نسخه در رباط به شمارۀ 652‘1 D (علوش، 1 / 349)، و دیگری در خزانۀ مسجدالاعظم در وزان به شمارۀ 129‘1 / 3 (صنجی، 3 / 611؛ برای آگاهی از نسخه‌های دیگر، نک‍ : سید، 2 / 144؛ درنبورگ، I / 95-96؛GAL, II / 103, 308 )؛ 3. مسالک الاحباب، در نحو عربی (زرکلی، 7 / 47).

ج ـ یافت‌نشده

 1. تحفة الحکام فی نکت العقود و الاحکام (بغدادی، هدیه، 2 / 198)؛ 2. شرح القواعد للعقبانی فی النحو (همانجا)؛ 3. الفتح المنیر فی بعض ما یحتاج الیه الفقیر، که مقری این کتاب را دیده و از آن سودمند شده است (2 / 699؛ بغدادی، ایضاح، 2 / 175)؛ 4. مختصر شرح امام ابن‌مرزوق بر خلیل. این کتاب از باب «قضاء» تا آخر شرح ابن‌مرزوق را شامل می‌شود (باباتنبکتی، 530-531)؛ 5. النوازل النحویة / النوازل النحویة فی شرح الالفیة لابن المالک، در 10 دفتر یا بیشتر، که مقری این کتاب را ستوده و بحثهای نحوی آن را پرارزش ارزیابی کرده است (2 / 696-697؛ بغدادی، نیز نک‍ : سیوطی، نظم، همانجاها؛ باباتنبکتی، 530).

مآخذ

ابن‌عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1359 ق؛ ابن‌قاضی، احمد، درة الحجال فی اسماء الرجال، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، دار التراث؛ باباتنبکتـی، احمد، نیـل الابتهـاج، به کـوشش عبدالحمید عبداللٰه هـرامه، طـرابلس، 1409 ق / 1989 م؛ بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیه؛ زرکلی، اعلام؛ سخاوی، محمد، الضوء اللامع، بیروت، دار مکتبة الحیاة؛ سید، فؤاد، فهرست المخطوطات، قاهره، 1382 ق / 1962 م؛ سیـوطی، بغیة الوعـاة، بـه کوشش محمد ابـوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384 ق / 1964 م؛ همو، نظم العقیان، به کوشش فیلیپ حتی، نیویورک، 1927 م؛ صنجی، بدر العمرانی و محمد سعید غازی، الفهرس الوصفی لمخطوطات خزانة المسجد الاعظم بوزان، رباط، 1429 ق / 2008 م؛ علوش، ی. س. و عبداللٰه رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة، پاریس، 1954 م؛ مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1388 ق / 1968 م؛ نیز:

Derenbourg, H., Les Manuscrits arabes de l’Escurial, Paris, 1884; GAL.

رضوان مساح