رأس‌العین

رَأْسُ‌الْعِیْن، یا رأس‌عین، شهر و شهرستانی به همین نام در استان حسکه در شمال سوریه.
این شهر که در سده‌های نخستین اسلامی از شهرهای ناحیۀ جزیره به شمار می‌رفت، در بخش علیای بین‌النهرین در کرانۀ رود خابورِ بزرگ، مهم‌ترین ریزآبۀ کرانۀ چپ رودخانۀ فرات جای دارد. امروزه این شهر در نوار مرزی سوریه و ترکیه در جنوب شهر جیلان‌پینار در استان اورفا (شانلی اورفا)ی ترکیه واقع شده است (سامرایی، 201؛ المعجم ... ، 1 / 496؛ EI2, VIII / 433؛ «اطلس ... »،  128). بیشتر باشندگان این شهر را عربها و کردها تشکیل می‌دهند و شمار قابل توجهی از آشوریها، شماری اندک از ارمنیان و همچنین چچنیها در آنجا زندگی می‌کنند (سوریه، 13).
به‌سبب وجود منابع آب فراوان و چشمه‌های آب، نام این شهر را رأس‌العین نامیده‌اند. نام عربی رأس‌العین که امروزه در میان کردها سَری‌کانی خوانده می‌شود، برگرفته از نام سریانی ریش‌عینا ست. نام این شهر در منابع بیزانسی به‌صورت راس‌اینا و یا رساینه آمده است. در زمان تئودوسیوس اول (379-395 م)، امپراتور بیزانس، این شهر ‌رساینه تئودوسیوپلیس خوانده می‌شد که در کنار شهر مرزی کارین (ارزوم) در ارمنستان بزرگ، نزدیک دژی دفاعی که رومیان برای مقابله با یورشهای ایرانیان ساخته بودند، قرار داشت (حلو، 284؛ خطاب، 17؛ بهمن، 98؛ لسترینج، 95؛ فرای، 125؛ برانر، 763). ساسانیان در نخستین برخوردهای خود با رومیان در حدود سال 243 م در نزدیکی رساینه شکست خوردند؛ اما این شهر یک‌بار در زمان قباد در 502 م و بار دیگر در روزگار فوکاس بیزانسی در 606 م به تصرف ساسانیان درآمد (فرای، 125, 150-151, 168).
در آستانۀ فتوح اسلامی، رأس‌العین زیر سلطۀ دولت بیزانس بود (ابویوسف، 39؛ ابن‌شداد، 3(1) / 41). در دورۀ اسلامی رأس‌العین به نام عین‌الورده نیز خوانده می‌شد؛ چنان‌که در زمان عمر بن خطاب، عمیر بن سعد به فرمان عیاض بن غنم و یا با همراهی عیاض، به عین‌الورده (رأس‌العین) یورش آورد و پس از جنگی سخت در 17 ق / 638 م و یا به روایتی دیگر در 19 ق / 640 م این شهر به دست مسلمانان افتاد (بلاذری، 175-177؛ طبری، 4 / 102؛ ابن‌اثیر، 2 / 534، 535).
نخستین حادثۀ مهم در آغازین سدۀ اسلامی در رأس‌العین جنگ میان سلیمان بن صرد رهبر توابین و سپاه عبیدالله بن زیاد در 65 ق / 685 م بود که به نبرد عین‌الورده مشهور است (طبری، 5 / 593-596). در این هنگام رأس‌العین به‌مانند دیگر شهرهای ناحیۀ جزیره میان خاندانهای حکومتگر مسلمان ازجمله حمدانیان و تغلبیان دست‌به‌دست می‌شد (نک‍ : ابن‌اثیر، 8 / 217، 395، 9 / 540). در 332 ق / 944 م، رومیان به رأس‌العین تاختند و پس از 3 روز اقامت در این شهر و غارت بسیار، گروهی از مردم آنجا را به اسارت گرفتند، اما به‌سبب حملۀ اعراب به آنها، رأس‌العین را ترک کردند (همو، 8 / 417).
جغرافیانگاران مسلمان رأس‌العین را از کوره‌های دیار ربیعه در جزیره برشمرده‌اند (ابن‌فقیه، 180؛ ابن‌خردادبه، 95). به نوشتۀ آنان شهر دارای برج و بارویی از سنگ، با کشتزارها و باغهای سرسبز و خرم در پیرامون آن بوده، که انواع محصولات کشاورزی و میوه در آنجا به عمل می‌آمده است. این باغها و کشتزارها از آب رودخانه و چشمه‌های پرشمار اطراف شهر که شمار آنها را تـا 360 چشمه برشمرده‌اند، آبیاری می‌شد. برای پاکیزه نگه‌داشتن آب این چشمه‌ها، بر روی آنها صفحه‌هایی مشبک از جنس چوب و یا آهن قرار می‌داده‌اند (ابن‌حوقل، 221-222؛ مقدسی، 140؛ یاقوت، 2 / 731-732). ابن‌جبیر نیز در سدۀ 6 ق / 12 م، از آبادانی و رونق این شهر یاد کرده، و به خانقاه، حمام، مدرسه و دو مسجد جامع آن اشاره کرده است (ص 242-243).
در سالهای پایانی سدۀ 5 ق / 11 م، به هنگام جنگهای صلیبی، شهرهای شام و از آن میان رأس‌العین به دست صلیبیان افتاد. در 539 ق / 1197 م، عمادالدین زنگی این شهر را از صلیبیان باز پس گرفت (ابن‌اثیر، 11 / 98؛ گروسه، II / 175, 178). رأس‌العین در زمان حکومت زنگیان (521-624 ق / 1127-1227 م) و سپس ایوبیان (567- 648 ق / 1172-1250 م) مانند دیگر شهرهای این منطقه تحت نفوذ و سیطرۀ آنان قرار داشت (ابن‌اثیر، 11 / 406-407، 12 / 150، 163، 183). در 650 ق / 1252 م، مغولان (مقریزی، 1(2) / 382-383) و در 796 ق / 1394 م، امیر تیمور گورکانی به این شهر حمله کردند (ابن‌عربشاه، 124-125).
در زمان حاکمیت عثمانیان بر رأس‌العین، به منظور حفظ امنیت منطقه و کاروانهای بازرگانی، پایگاهی نظامی در آنجا برپا شده بود. در سدۀ 13 ق / 19 م، رأس‌العین به پناهگاهی برای پناهندگان چچنی بدل شده بود که بر اثر تهاجمات نیروهای روسیۀ تزاری به قفقاز، ناچار به ترک سرزمین مادری خود شده بودند (نک‍ : آکینر، 176؛ صباغ، 1 / 432). با شکست عثمانیان در جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراتوری عثمانی، و تشکیل کشور سوریه، رأس‌العین در محدودۀ این کشور نوبنیاد قرار گرفت (معلم، 148، حاشیۀ 1، 152؛ EI2, VIII / 433).
تل حلف در جنوب غربی رأس‌العین، در ساحل راست خابور از مهم‌ترین مناطق باستانی آن منطقه است که در آن آثار تمدن آرامی و آشوری کشف شده است (برنز، 228).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌جبیر، محمد، رحلة، لیدن، 1907 م؛ ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1938 م؛ ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1889 م؛ ابن‌شداد، محمد، الاعلاق الخطیرة، به کوشش یحیى عباره، دمشق، 1978 م؛ ابن‌عربشاه، احمد، عجائب المقدور، به کوشش احمد فائز حمصی، بیروت، 1407 ق / 1986 م؛ ابن‌فقیه، احمد، البلدان، به کوشش یوسف هادی، بیروت، 1416 ق / 1996 م؛ ابویوسف، یعقوب، الخراج، بیروت، 1399 ق / 1979 م؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1866 م؛ بهمن، شعیب، «چشم‌انداز حل‌وفصل مسئلۀ کردی در ترکیه»، مطالعات راهبردی جهان اسلام، تهران، 1392 ش، شم‍ 54؛ حلو، عبدالله، تحقیقات تاریخیة لغویة فی الاسماء الجغرافیة السوریة، بیروت، 1999 م؛ خطاب، محمود شیث، «بلاد الجزیرة قبل الفتح الاسلامی و فی ایامه»، المجمع العلمی العراقی، 1405 ق، شم‍ 51؛ سامرایی، ابراهیم، «طائفة من الاعلام الجغرافیة فی العراق»، المشرق، 1996 م، س 70، شم‍ 1؛ سوریه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت خارجه، تهران، 1387 ش؛ صباغ، لیلی، الجالیات الاوروبیة فی بلاد الشام فی العهد العثمانی، بیروت، 1409 ق / 1989 م؛ طبری، تاریخ؛ مسلط، صالح هواش، صفحات منسیة من نضال الجزیرة السوریة، دمشق، 2001 م؛ المعجم الجغرافی للقطر العربی السوری، به کوشش عماد مصطفى طلاس، دمشق، 1990 م؛ معلم، ولید، سوریة 1916-1946 م، دمشق، 1988 م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906 م؛ مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمد مصطفى زیاده، قاهره، 1957 م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Akiner, Sh., Islamic Peoples of the Soviet Union, London, 1983; Britannica Atlas, Chicago, 1992; Brunner, Ch., «Geographical and Administrative Divisions: Settlements and Economy», The Cambridge History of Iran, vol. III(2), ed. E. Yarshater, Cambridge, 1983; Burns, R., Monuments of Syria: An Historical Guide, London, 1995; EI2; Frye, R. N., «The Political History of Iran Under the Sasanians», The Cambridge History of Iran, vol. III(1), ed. E. Yarshater, Cambridge, 1983; Grousset, R., Histoire des croisades et du royaume Franc de Jérusalem, Paris, 1935; Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966.

شیوا جعفری