رادکان غربی، برج آرامگاه

رادْکانِ غَرْبی، بُرْجْ‌آرامْگاه، نام برجی در محل معروف به «گبری‌قلعه» و میل رادکان، واقع در حدود 50کیلومتری جنوب غربی گرگان و جنوب آبادی رادکان، آرامگاه ابوجعفر محمد بن وندرین باوند، از شهزادگان سلسلۀ باوندیان، که از ۴۵ تا۷۵۰ ق / 665- 1349 م بر طبرستان حکمرانی کردند. برپایۀ کتیبۀ بنا، ساخت آن طی سالهای ۴۰۷-۴۱۱ ق / 1016-1020 م، در فاصلۀ سقوط نخستین سلسله و ظهور دومین سلسله از باوندیان، به انجام رسیده است (هرتسفلد، 142-143؛ دیتس، I / 97؛ گدار، 115؛ غفاری، ۱۷۵-۱۸۰).

پیرنیا کاربرد بنای برج را شاخصی برای مسیر مسافران و راهنمای آنان می‌داند (نک‍ : پیرنیا و افسر، ۱۴۷)، اما با توجه به شکل قرارگیری این برج در میان درۀ رود نکا، که میان کوهها محصور است، نظریۀ میل راهنما بودن این برج صحیح به نظر نمی‌رسد (معطوفی، ۱۰۶).
آرین نیـز به این بـرج کارکرد نجومی و گاه‌شماری را نسبت می‌دهد (ص ۱۲۷)، اما حفاری غیرمجازی که در ۱۳۳۵ ش در این برج انجام گرفت، و پیداشدن بقایای اسکلت انسان، آرامگاه‌بودن برج را قوت بخشید (معطوفی، همانجا).
برج رادکان یکی از نمونه‌های معماری سبک رازی است، شیوه‌ای که از شمال ایران آغاز شد و از زمان آل‌زیار (316- ح 441 ق / 928- 1049 م) تا دورۀ خوارزمشاهیان (490- 628 ق / 1097-1231 م) به طول انجامید و در آن میلها و آرامگاههای برجی پدید آمد (پیرنیا و افسر، همانجا؛ نیز نک‍ : پیرنیا، 143، 167).
مصالح به‌کاررفته در بنای برج شامل آجر و ملات و گچ است. بنای برج دارای پلانی به‌شکل مدور، با قطر ۱۶ متر، و گنبد آن رک (مخروطی) و دوپوسته است. ملگونف و رابینو که از این برج آجری دیدن کرده‌اند، بلندای آن را ۳۵ متر می‌دانند (ملگونف، 131؛ رابینو، 102؛ نیز نک‍ : معطوفی، 111، 113)؛ اما طبق تحقیقات میدانی معطوفی، ارتفاع بدنۀ اصلی این بنا ۱۴، و ارتفاع گنبد ۱۰ متر است که با احتساب یک متر ارتفاع کتیبه، درمجموع ۲۵ متر می‌شود. ضخامت دیوار برج در قسمت پایین ۱۸۰، ولی در بخش ورودی ۱۲۰ سانتی‌متر است. آجرهای به‌کاررفته در بدنۀ اصلی بنا به‌شکل مربع و در ابعاد 4 × 25 × 25 سانتی‌متر، اما آجرهای قسمت ورودی در ابعاد 4 × 16 × 16 سانتی‌متر است (ص ۱۰۷).
درِ ورودی برج در سمت جنوب، و به ارتفاع ۱۰ / ۲ و عرض ۳۰ / ۱ متر است، و روزنه‌ای در بدنۀ مدور بنا ایجاد شده است. طرح داخلی بنا نیز مدور، و دارای نمایی با آجرچینی ساده مانند بیرون آن است. محیط داخلی برج ۵ / ۱۰، و قطر درونی ۵ / ۵ متر است (رابینو، همانجا). ملگونف، هنگام بازدید از این بنا، کف برج را به‌صورت توخالی وصف کرده است؛ سبب این امر حفاریهای غیرمجازی است که درون برج و به‌دست قاچاقچیان انجام گرفته بود (همانجا؛ نیز نک‍ : معطوفی، ۱۱۱).
در بالای در ورودی، کتیبه‌ای قرار داشته که یا تخریب شده، و یا به سرقت رفته است (رابینو، همانجا). هومر دوهِل که در 1277 ق / ۱۸۶۰ م از این برج دیدن کرده، این کتیبه را به‌شکل مستطیلی با طول 6 آجر و پهنای یک آجر توصیف کرده است. اطراف این کتیبه آجری مزین به کاشیهای نقش‌دار خورشیدی است که در حاشیۀ سمت راست و چپ هریک، 10 نقش خورشیدی، و در حاشیۀ بالا و پایین هریک، 16 نقش خورشیدی قرار دارد؛ همچنین در فاصلۀ دو سطر کتیبه، تزیین گچ‌بری وجود داشته است (نک‍ : دوهـل، II / 297-303؛ ستوده، 5 / ۲۹۶). این کتیبه به خط کوفی گره‌دار، و در دو سطر از این قرار است: «بسم الله هذا قصر [الامیر السید الخطیر ابوجع‍]ـفر محمد [بن ون‍]ـد[رین باوند مولی امیرالمومنین فی شهر ربیع‌الآخر سنة سبع و اربع‌ماﺋﻪ] فرغ بناﺋﻪ فی شهر ربیع‌الآخر سنة احدی‌عشر و اربع‌ماﺋﻪ» (هرتسفلد، 142-143؛ دیتس، I / 97). در این کتیبه از کلمات «امیر» و «خطیر» برای هماهنگی واژه‌ها و به‌نوعی برای ایجاد سجع استفاده شده است (نک‍ : بلر، 86).
اهمیت برج رادکان غربی به‌سبب وجود کتیبۀ دوزبانه‌ای (پهلوی و کوفی) است که به‌صورت کمربندی در زیر گنبد قرار گرفته است. گچ‌بریها و قطاربندیهای اطراف این کتیبه سبب شده است که بخش فوقانی برج تبدیل به زیباترین بخش آن شود. کتیبۀ پهلوی با جملۀ «فرمود کردن این گنبد» آغاز شده، و سپس نام سپهبد و تاریخ شروع و پایان کتیبه براساس تقویم یزدگردی (۳۸۳ تا ۳۸۷) ذکر گردیده است (هرتسفلد، 144-145؛ بلر، همانجا). متن کتیبۀ کوفی از این قرار است: «بسم الله الرحمن الرحیم امر بابتداء بناء هذا المشهد فی ایام الحیوة الاسپهبد ابوجعفر محمد بن وندرین باوند مولی امیرالمو[منین] کرمه الله بالغفران [و الر]ضوان و الجنان فی سنة سبع و اربع‌ماﺋﻪ و فرغ منه احدی‌عشر و اربع‌ماﺋﻪ من الهجرة» (هرتسفلد،142 ؛ دیتس، I / 88؛ بلر، 85). در میان کتیبه‌های به‌جامانده از نخستین سده‌های دورۀ اسلامی، نخستین‌بار در این کتیبه به واژۀ «مشهد» اشاره شده است، و همچنین به لقب «اسپهبد» برای ابوجعفر محمد، عنوانی نظامی که در ایران باستان تا زمان مغولها در نواحی مازندران رایج بوده است.

کتیبۀ برج رادکان تحولی در خط کوفی گره‌دار (معقد) محسوب می‌شود، چراکه در این کتیبه درهم‌پیچیدگی واژه‌ها از بدنۀ حروف به بخش بالایی خط منتقل، و این بخش فوقانی با تزییناتی مثل قوسها، پیچه‌ها، جوانه‌ها و منحنیهای گردن‌قویی ترکیب شده است؛ با انتقال تزیینات به بالای خط، حروف کتیبه ساده‌تر و خواناتر دیده می‌شود (همو، 86-87؛ نیز نک‍ : زمانی، 19). بالای نوار کتیبه، زیر رخبام (پیش‌آمدگی لبۀ بام و جایی که نماسازی تمام می‌شود <پیرنیا، 353>)، یک ردیف از عناصر تزیینی لاله‌مانند است که هریک در قابی کوچک قرار گرفته، و فاصلۀ کتیبه تا لبۀ زیرین گنبد را پر کرده است (معطوفی، ۱۰۹، 122). برج رادکان غربی ازلحاظ معماری قابل مقایسه با برجهای لاجیم و رسگت است (گدار، 121).
طی سالهای اواخر دهۀ 1330 ش تا نیمۀ دهۀ 1350 ش، سازمان حفاظت آثار باستانی و انجمن آثار ملی اعتباراتی را برای مرمت میل رادکان اختصاص دادند که قسمتی از گنبد مخروطی برج ــ که از جانب غربی و شمالی آسیب دیده بود ــ و شماری از آجر‌های کنده‌شدۀ آن مرمت شد (بحرالعلومی، 751-774؛ کارنامه ... ، 125- 126، 132؛ قائمی، ۳۳)؛ همچنین در ۱۳۵۰ ش، برای حفاظت از برج، در روستای رادکان «انجمن حفاظت آثار باستانی» تشکیل شد (معطوفی، ۱۰۸).
 در حدود 20متری غرب میل رادکان غربی، برج دیگری بوده که در زمان دیدار رابینو از آن، تخریب شده و تنها شالودۀ آن برقرار بوده، و از آجرهایش در ساخت تکیۀ رادکان استفاده شده است (ص 102). بومیان این برج دوم را «میل شاگرد» در کنار «میل استاد» (برج رادکان غربی) می‌نامند (معطوفی، ۱۱۰).
برج رادکان غربی با شمارۀ ۱۴۵ در فهرست آثار ملی ثبت شده است (مشکوٰتی، 142).

مآخذ

آرین، منوچهر، نگاهی دیگر به برجها، مشهد، ۱۳۸۴ ش؛ «آشنایی با برجهای تاریخی ایران»، کردکوی گلستان (مل‍‌ )؛ بحرالعلومی، حسین، کارنامۀ انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳۵۵ ش؛ پیرنیا، محمدکریم، شیوه‌های معماری ایرانی، تهران، ۱۳۶۹ ش؛ همو و کرامت‌الله افسر، راه و رباط، تهران، ۱۳۷۰ ش؛ زمانی، عباس، «خط کوفی تزیینی در آثار تاریخی اسلامی»، هنر و مردم، تهران، ۱۳۵۲ ش، شم‍ 128؛ ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، ۱۳۷۷ ش؛ غفاری قزوینی، احمد، تاریخ جهان‌آرا، تهران، ۱۳۴۳ ش؛ قاﺋمی، جمشید، «میل رادکان»، دانشنامۀ گلستان، تهران، ۱۳۸۶ ش، ج 7؛ کارنامۀ ده سال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، به کوشش محمود مهران، تهران، 1355 ش؛ مشکوٰتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349 ش؛ معطوفی، اسدالله، معرفی دو برج 1000سالۀ گرگان، برج قابوس و برج رادکان، گرگان، 1390 ش؛ «روستای رادکان / میل رادکان»، مکان‌بین (مل‍‌ )؛ نیز:

Blair, Sh. S., The Monumental Inscriptions From Early Islamic Iran and Transoxiana, Leiden, 1992; De Hell, X. H., Voyage en Turquie et en Perse, Paris, 1856; Diez, E., Churasanische Baudenkmäler, Berlin, 1918; Godard, A., «Les Tours de Ladjim et de Resget», Athār-é Īrān, Haarlem, 1936, vol. I; Herzfeld, E., «Postsasanidische Inschriften», Archaeologische Mitteilungen aus Iran, Berlin, 1932, vol. IV; Kordkuygolestan, www. kordkuygolestan.blogfa.com / post4 (acc. Jun. 26, 2019); Makanbin, www.makanbin.com / golestan / ? Place ... ; Melgunof, G., Das Südliche ufer des Kaspischen Meeres, Leipzig, 1868; Rabino, H. L., Māzandarān and Astarābād, London, 1928.

زهرا بخشعلی ساعتلو