ذوالاصبع عدوانی

ذوالْاِصْبَعِ عَدْوانی، حُرْثان بن مُحَرِّث، از قبیلۀ عدوان، زیرمجموعۀ جدیله، شاخۀ مضر، شاعر عصر جاهلی.
دربارۀ نام او، به‌ویژه نام پدر و نیایش اختلاف‌نظر شدید پدید آمده است (سید مرتضى، 1 / 176؛ GAS, II / 297-298). برخی کنیۀ او را ابوعدوان پنداشته‌اند (نک‍ : سید مرتضى، همانجا؛ عدوانی، 12). او را هم شاعری جنگاور وصف کرده‌اند که در نبردهای قبیله‌ای فراوانی شرکت داشته است، و هم حَکَم که به داوری نزد او می‌رفتند (ابوالفرج، 3 / 89-90؛ مرزبانی، 218). به گزارش صاحب اغانی قبیلۀ ذوالاصبع، در پی پراکندگی و درگیریهای داخلی از میان رفتند؛ ضادیّۀ معروف شاعر دربارۀ این موضوع است (ابوالفرج، همانجا، نیز 103-104؛ شیخو، 625؛ بوشه، 125-126).
گفته‌اند سبب نام‌گذاری او به ذوالاصبع آن است که ماری انگشت او را گزیده، و قطع کرده بوده است، و برخی نیز بر آن‌اند که انگشتی زائد در پایش داشته است (ابن‌قتیبه، 445؛ مرزبانی، همانجا).
از زندگی او آگاهی زیادی در دست نیست، و همۀ روایات مربوط به او با افسانه آمیخته است؛ مثلاً گویند 170 سال، یا به گفتۀ برخی دیگر 300 سال زیست و در زمرۀ شاعران مُعَمَّر درآمد (ابوحاتم، 113). لویس شیخو ذوالاصبع را در شمار شاعران نصرانی قرار داده، و برپایۀ دیگر منابع چون اغانی، گزارشی از او ارائه کرده است (همانجا).
ذوالاصبع 4 فرزند دختر و یک پسر به نام اُسَیْد (یا اَسِید) داشت (ابوالفرج، 3 / 94-96، 98). یکی از دختران او، به نام اَمامه، شاعر بود و ابیاتی از او در رثای قبیله‌اش موجود است (همو، 3 / 108). وفات ذوالاصبع حدود سال 22 یا 25 ق / 643 یا 646 م گزارش شده است (زرکلی، 2 / 173؛ فروخ، 1 / 165؛ نیز نک‍ : GAS, II / 298).
اخبار واردشده دربارۀ ذوالاصبع از او شاعری افسانه‌ای و اسطوره‌ای ساخته‌اند. از جملۀ این اخبار، ماجرای ازدواج دختران او ست که با تفصیل آمده است، و در خلال آن به پندهای حکیمانۀ ذوالاصبع به دخترانش اشاره شده است (مبرد، 2 / 149-151؛ ابوالفرج، 3 / 94-96). وصیت ذوالاصبع به پسرش اسید از نثرهای کوتاه، اما مشهور عصر جاهلی است که وی در آن ویژگیهای سیادت و برتری را می‌شمارد و فرزندش را از نخوت و غرور نهی می‌کند (نک‍ : ص 71-72).

شعر

 جهت‌گیریهای هنری در شعر منسوب بدو با شعر دیگر شاعران جاهلی تفاوت دارد؛ زیرا او از ساخت کلاسیک قصاید جاهلی عدول کرده است و دیگر مقدمۀ غزلی (نسیب) یا شرح گریستن بر آثار برجای‌مانده از دیار یار را در بر ندارد. در باب وصایا نیز لامیه‌ای از او در دست است که آن را خطاب به فرزندش اسید سروده است (ابوالفرج، 3 / 100).
به گفتۀ بلاشر (II / 264) شکل و محتوای ابیات منسوب به این شاعر تردیدهایی را که داده‌های شبه‌اسطوره‌ای دربارۀ وجود او انگیخته است، تأیید می‌کند. مثلاً نونیۀ (نک‍ : ابوالفرج، 3 / 104-105) شاعر که در آن از پسرعمویش شکوه کرده و به نیاکانش بالیده است، با توجه به تأثیر مضامین قرآنی در آن، نمی‌تواند در تاریخ شعر در عصر جاهلی مورد اعتماد باشد. این بی‌اعتمادی در منابع کهن نیز گزارش شده است؛ مثلاً ابوعمرو بن علا گفته که از قصیدۀ ضادیّه تنها 3 بیت از آنِ خود شاعر، و بقیه منحول است (نک‍ : همو، 3 / 96؛ عدوانی، 23).
سروده‌های منسوب بدو که در مجموعه‌های شعری چون حماسه و کتابهای لغت پراکنده است، توسط عبدالوهاب محمد علی عدوانی و محمد نایف دُلَیمی در دیوانی نه‌چندان کامل (تنها 208 بیت) گردآوری شده، که به همراه چند فهرست، ازجمله فهرست لغات، در موصل (1393 ق / 1973 م) نشر یافته است. گردآورندگان علاوه‌بر معرفی مآخذ ابیات، واژه‌های هر بیت را در پانوشت شرح کرده، و برخی از آنها را توضیح داده‌اند. بوشه در «مجلۀ آسیایی» در مقاله‌ای مفصل با عنوان «پژوهشی دربارۀ دو شاعر عصر جاهلی»، گزارشی از ذوالاصبع ارائه نموده، و در آن بسیاری از سروده‌های او را به فرانسه ترجمه کرده است (نک‍ : ص 120-146).

مآخذ

ابن‌قتیبه، عبدالله، الشعر و الشعراء، لیدن، 1902 م؛ ابوحاتم سجستانی، سهل، المعمرون و الوصایا، به کوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، 1961 م؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، 1992 م؛ ذوالاصبع عدوانی، دیوان، به کوشش عبدالوهاب محمد عدوانی و محمد نایف دلیمی، موصل، 1393 ق / 1973 م؛ زرکلی، اعلام؛ سید مرتضى، علی، امالی، به کوشش محمد بدرالدین نعسانی حلبی، قاهره، مطبعة الساده؛ شیخو، لویس، شعراء النصرانیة، بیروت، 1926 م؛ عدوانی، عبدالوهاب محمد و محمد نایف دلیمی، مقدمه بر دیوان ذوالاصبع عدوانی (هم‍ )؛ فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، 1984 م؛ مبرد، محمد، الکامل، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم و سید شحاته، قاهره، 1376 ق / 1956 م؛ مرزبانی، محمد، معجم الشعراء، قاهره، 1354 ق؛ نیز:

Blachère, R., Histoire de la littérature arabe, Paris, 1964; Boucher, M. R., «Deux Poētes anté-islamiques», JA, 1867, no. 9; GAS.

بابک فرزانه