دینوری، ابوبکر

دینَوَری، ابوبکر احمد بن مروان (د 333 ق / 915 م)، محدث مالکی‌مذهب، و مؤلف کتاب المجالسة.
از نسبت دینوری، می‌توان خاستگاه او را دینور پنداشت. به‌رغم شهرت وی میان مالکیان و راویانِ حدیث، اطلاع از زندگی او در کمترین میزان ممکن است. ابن‌فرحون او را از طبقۀ دوم اهل «افریقیه!» دانسته، و به دورۀ آموزش او در بغداد تصریح کرده است (1 / 128- 129). این در حالی است که مخلوف نام او را در شمار مصریان با خاستگاه علمیِ حجاز، و نیز متوفای 298 ق آورده است (ص 68). از سویی، این تاریخ وفات با تصریح ابن‌عدیم به اینکه دینوری در 302 ق / 914 م به حلب رفته، ناهمخوان است (3 / 1136)؛ از سوی دیگر، اهل افریقیه خواندنِ دینوری توسط ابن‌فرحون هم در منابع دیگر تأیید نمی‌شود، و تنها می‌توان چنین انگاشت که ابن‌فرحون این طبقه‌بندی رجـالی ـ جغرافیایی را بـا قـدری توسع معنایی به کار برده است. درمقابل، اطلاع داده‌شدۀ او دربارۀ دورۀ آموزش دینوری در عراق با یافته‌های دیگر هماهنگ است.
قدیمی‌ترین استادان دینوری، مشایخ بغدادی و بصریِ دهه‌های 260 و 270 ق‌اند؛ مشایخی همچون عباس بن محمد دوری (د 271 ق / 884 م)، محمد بن علی وراق (د 272 ق، بغداد)، یحیی بن ابی‌طالب بغدادی (د 275 ق)، عبدالله بن مرزوق بُزُوری (د 275 ق / 888 م، بغداد)، ابن‌قتیبۀ دینوری (د 276 ق، بغداد)، ابوقلابۀ بصری (د 276 ق) و عبدالله بن روح مداینی (د 277 ق) (دینوری، 2 / 15، 17، 40، 52؛ ابن‌عدیم، همانجا؛ ذهبی، 15 / 427). ظاهراً دینوری پس از این دوره به سمت غرب رفته، و ابن‌عدیم از حضور او در حلب در 302 ق یاد کرده است (همانجا). او از آنجا به مصر رفته، و سرانجام در اسوان سکنا گزیده، و به قضای آن دیار نیز منصوب شده است (همانجا؛ ابن‌حجر، 1 / 309).
این محدث مالکی در دورۀ آموزش روایی از استادانی بهره برد که برخی از آنها بسیار بر او اثر گذاشتند. از میان ایشان می‌توان به ابن‌قتیبۀ دینوری، ابن‌ابی‌الدنیا، ابوداوود سجستانی، حارث بن ابی‌اسامه، عبدالله بن احمد بن حنبل، نعیم بن حماد و ابن‌دیزیل همدانی اشاره کرد (ابن‌عدیم، همانجا؛ مزی، 12 / 367). این اثرگذاری تا آنجا ست که در مثل، نه‌تنها از او به‌عنوان انتقال‌دهندۀ دانش ابن‌قتیبه به مصر یاد کرده‌اند، بلکه نام‌گذاری کتاب المجالسۀ او را هم یادآور کتاب المجالسۀ ابن‌قتیبه دانسته‌اند. همچنین نقش اثرگذار ابن‌ابی‌الدنیا بر وی را به‌راستی می‌توان در تألیف کتاب المجالسة مشاهده نمود. دینوری دانش خود را به نسل بعد انتقال داد و از راویان او اینهایند: ابوحفص عمر بن محمد بن عراک حضرمی، صالح بن علی بن محمد حصنی، قاضی ابوبکر محمد بن عبدالله ابهری، ابراهیم بن علی تمار مصری، احمد بن ابراهیم بزار، و احمد بن ابراهیم بن شاذان (خطیب، 8 / 421، 12 / 415؛ ابن‌عدیم، ذهبی، همانجاها).
 اساس شهرت دینوری تألیف آثاری مختلف به‌ویژه المجالسة و جواهر العلم است؛ اثری که بسیاری از عالمان از آن بهره برده، و روایات آن را در مجامیع خویش به کار برده‌اند (برای نمونه، نک‍ : دمیری، 1 / 293، 436، 2 / 149؛ متقی، 10 / 284). المجالسة، در قالب امالی، مجموعه‌ای دربردارندۀ نزدیک به 600‘ 3 روایت است که دراصل برای وعظ و استفادۀ طلاب در «مجالس وعظ» تدوین شده است (دینوری، 1 / 13، 2 / 3)؛ این کتاب حاوی موضوعاتی از رخدادها، حکایات و مباحث تاریخی دوره‌های مختلف، به‌ویژه سده‌های نخست اسلام است (همو، 1 / 393، 396، 2 / 258- 259)؛ شماری از نامه‌های ردوبدل‌شده میان کسان، همچون نامۀ ابودرداء به سلمان (1 / 223)، نامۀ قیصر به معاویه (1 / 325)، و برخی نامه‌ها در اخلاق عمومی و اخلاق سیاسی (3 / 147، 241، نیز جم‍‌ ) نمونه‌هایی از این دست‌اند. همچنین، شمار قابل ملاحظه‌ای ابیات شعری در مباحث گوناگون مانند نکوهش اهل کلام (2 / 13، 14)، نعت پیامبر اسلام (ص) (2 / 21)، و نیز اشعار برخی مشاهیر عرفا همچون ابراهیم ادهم (2 / 18) و جز آن (1 / 39، 40، جم‍‌ ) در این اثر درخور توجه است؛ در همین مسیر، جملات قصار و حکمت‌آموز بسیار در این اثر گنجانده شده است (1 / 408، 2 / 38، 51، 66، 127، 3 / 127). استفاده از انبوهی روایات در زمینۀ قصه‌های قرآنی، این اثر را در شمار یکی از منابع متقدم قصص درآورده است (نک‍ : سراسر اثر). روی‌هم‌رفته، المجالسة را باید کتابی در آموزش اخلاق، زهد، و مفاهیم مربوط به ترک دنیا به سمت بِه‌گزینی برای آن دنیا دانست (2 / 246-247، 3 / 71، 105، 129-133، 291، جم‍‌ ).
دینوری پایبندی چندانی به دقت در اسانید نداشته است؛ مثلاً در استفاده از روایات حمیدی که علی‌القاعده با یک واسطه (برای نمونه، نک‍ : 1 / 387) و گاه بدون واسطه نقل شده است (1 / 366). بر این اساس، استفاده از روایات غیراصیل و نقل روایاتی از «فردی از اخیار مسلمین»، «بعض الحکماء» یا «بعض اهل العلم» در این اثر پرنمونه است (2 / 292، 293، 307، 3 / 219، جم‍‌ ). شاید به‌سبب همین نوع مواجهه با روایات و اسانید است که دارقطنی او را به ضعف متهم نموده (نک‍ : ابن‌فرحون، 1 / 129)، و ابن‌عراق کنانی به نقل روایات موضوع در المجالسة تصریح کرده است (1 / 108).
دینوری در کتاب خود گاه به توضیح غریب حدیث و افزودن اطلاعات جانبی هم پرداخته است (برای نمونه، نک‍ : 1 / 275، 287، 2 / 67، 69، جم‍‌ ). راوی این اثر، ابومحمد حسن بن اسماعیل بن محمد غسانی ضراب است که در بخشهای نخست کتاب (جزء اول و دوم و اولین روایت جزء سوم، از آغاز، نک‍ : 1 / 1-171) استقلال روایت او از ابوبکر احمد دینوری مشاهده می‌شود؛ شیوه‌ای که پس از آن در سطح کتاب نمونه‌ای ندارد. همچنین ابومحمد غسانی، راوی المجالسة، گاه اضافاتی بر اصل اثرِ دینوری دارد (برای نمونه: 1 / 284، 360، 402، 403). بخشی از این اضافات که به توضیحات کلامیِ دقیق و ذکر برخی معتقدات فرقه‌ای ـ کلامی اختصاص یافته (نک‍ : 1 / 412)، اگرچه پراهمیت است، اما کمتر با موضوع اثر همخوانی دارد. کتاب المجالسة در قالب 3 مجلد و به کوشش سید یوسف احمد در بیروت (1421 ق / 2000 م) منتشر شده است.
دینوری به‌جز المجالسة، آثاری دیگر نیز تألیف نموده است که به دست نرسیده‌اند، مانند فضائل مالک بن انس، کتاب فی الرد علی الشافعی، کتاب القناعة، و محاسن النوادر و الآثار (نک‍ : ذهبی، 15 / 427؛ بغدادی، 1 / 55).

مآخذ

ابن‌حجر عسقلانی‌، احمد، لسان ‌المیزان‌، حیدرآباد دکن، 1329-1331 ق / 1911-1913 م؛ ابن‌عدیم، عمر، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1408 ق / 1988 م؛ ابن‌عراق، علی، تنزیه الشریعة المرفوعة، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف و عبدالله محمد صدیق، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛ ابن‌فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، به کوشش علی عمر، پورت‌سعید، 1423 ق / 2003 م؛ بغدادی، هدیه؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، بیروت، 1417 ق / 1997 م؛ دمیری، محمد، حیاة الحیوان‌ الکبرى، بیروت، 1424 ق / 2003 م؛ دینوری مالکی، احمد، المجالسة و جواهر العلم، به کوشش یوسف احمد، بیروت، 1421 ق / 2000 م؛ ذهبی‌، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران‌، بیروت، 1413 ق / 1993 م؛ متقی هندی، علی، کنز العمال‌، به کوشش بکری حیانی و صفوت سقا، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، قاهره، 1349 ق / 1930 م؛ مزی، یوسف، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1413 ق / 1992 م.

فرامرز حاج‌منوچهری