دیلمی، ابوشجاع

دِیْلَمی، ابوشجاع شیرویه، فرزند شهردار (445- 509 ق / 1053-1115 م)، مورخ و محدث شافعی اهل همدان و مؤلف کتاب الفردوس. نام اشهر او در منابع به صورتهای مختلف آمده است. سمعانی (5 / 426) و ابن‌شهرآشوب (2 / 37)، که از نظر رجالی در جایگاه شاگردان دیلمی‌اند، وی را کیاشیرویه خوانده‌اند (نیز ذهبی، میزان ... ، 1 / 121، تاریخ ... ، 31 / 278). لفظ «کیا» به‌عنوان لقب، که در متون شرح حال دیلمی نیز به آن تصریح شده است (سبکی، 7 / 112)، واژه‌ای در بیان احترام و بزرگداشت با معنای اولیۀ شاه و امیر، و معنای ثانوی بزرگ و سرور به کار می‌رود که در دیلمان و طبرستان رواج داشته، و نشانی از خاستگاه دیلمانی او ست.
دیلمی نخستین عالم شناخته‌شدۀ شاخۀ همدانی از دیلمیانِ مهاجر به شمار می‌رود (نک‍ : اذکائی، 1 / 187- 188)، و دست‌کم از منظر فرهنگی باید وی را بزرگِ خاندانی همدانی دانست که طی دو سده عالمانی شافعی با گرایش حدیثی از میان ایشان برآمدند. افراد این خاندان احتمالاً در تلاش برای پاسداری از پیشینۀ خود (از منظر جغرافیایی، دینی یا ملی) تا چند نسل در نام‌گذاریها از تکرار دو نام شیرویه و شهردار استفاده می‌کردند و همین امر، گاه سبب خلط اسامی ایشان در منابع شده است؛ چنان‌که اثری از دیلمی بزرگ را به ابن‌دیلمی یا ابن‌شیرویه نسبت داده‌اند (نک‍ : ابن‌بطریق، 57، 91، 209، جم‍‌ )، یا همچون زبیدی در تاج العروس آشکارا در نام‌بردن از وی دچار خلط شده‌اند (ذیل دلم).
دیلمی نزد عالمان سده‌های میانی و متأخر از شهرت بالایی برخوردار بوده است؛ اما اطلاعات از زندگی او فراوان نیست و در نگاهی کلی به نظر می‌رسد تراجم‌نویسان، متنی نسبتاً واحد را تکرار کرده‌اند. مبتنی بر این متن، دیلمی در همدان رشد و نمو یافته، و نه‌تنها دوره‌های اولیۀ آموزش را در آن دیار سپری کرده است، بلکه بسیاری از استادان روایی او را مشایخ همدانی در بر می‌گیرند. وی برای کسب حدیثْ بسیار سفر کرده است و از سفرهای او به سوی شرق، سمت قزوین و اصفهان و به سوی غرب، به بغداد خبر داریم. در همدان از ابوالفرج جریری (د 468 ق / 1075 م)، یوسف ابن محمد مستملی (د 468 ق)، ابوالفضل قومسانی (د 471 ق / 1078 م)، احمد بن عیسى دینوری (د 478 ق / 1085 م)، و ابوالفتح عبدوس بن عبدالله رودباری (د 490 ق / 1097 م)؛ در بغداد از ابوالقاسم عبدالعزیر بن علی حربی (د 471 ق)، ابوعلی حسن بن احمد حنبلی (د 471 ق)، ابومنصور عطار (د 471 ق)، ابوالقاسم بن بسری (د 474 ق / 1081 م) و ابونصر زبیبی بن ماکولا (د 475 ق / 1082 م)؛ در اصفهان از عبدالوهاب بن منده (د 475 ق)؛ و در اسدآباد از ابوالحسن بن بکر کسب دانش کرد. راویان او به‌جز فرزندش شهردار، عالمان سرشناسی هستند، مانند ابوموسى مدینی، ابوطاهر سلفی، عبدالکریم رافعی صاحب التدوین، و ابوعبدالله جورقانی صاحب الاباطیل (جورقانی، 1 / 351، 2 / 185، 310؛ سبکی، همانجا؛ ذهبی، سیر ... ، 19 / 294-295، تاریخ، 35 / 220، تذکرة ... ، 4 / 1259- 1260). برخی از این شاگردان و راویان دیلمی، آثار وی را تا اقصا نقاط بلاد اسلامی گسترش دادند، چنان‌که ابوموسى مدینی در رواج کتاب الفردوس او در غرب سرزمینهای اسلامی بسیار مؤثر بود (نک‍ : رودانی، 313).
شهرت دیلمی بیشتر مرهون تألیف دو اثر الفردوس بمأثور الخطاب و کتابی در تاریخ محلی همدان است. کتاب نخست در منابع با نامهای الفردوس یا فردوس الاخبار خوانده شده است (ابن‌حجر، الاصابة ... ، 8 / 170؛ عینی، 6 / 271؛ ابن‌عابدین، 4 / 215)، و ابن‌ناصرالدین (7 / 79) و جنید شیرازی (ص 25) از آن به الفردوس الاعلى یاد کرده‌اند. الفردوس اثری حدیثی است که مؤلف بیش از 000‘9 حدیث مرفوع را در آن آورده است. برخلاف روال محدثان پیشین در تبویب موضوعی، الفردوس براساس حروف الفبای مطلعِ حدیث ترتیب یافته و بیشتر همچون معاجم در بازیابی آسانِ متن احادیث گوناگون کارآمد است. توجه مؤلف به غرایب حدیث و واژگان نامأنوس سبب شده است تا در مواردی، در قالب اضافات، به معناکردن کلمات و مفاهیم ثقیل بپردازد (برای نمونه، نک‍ : 1 / 34، 46، 49، 109، 166، 218، 235، جم‍‌ ).
دیلمی در مقدمۀ کتابش علت اقدام به تدوین این مجموعه را بی‌توجهی محدثان زمانه‌اش به ارزیابی و اعتبارسنجی حدیث، و گرایش گسترده به قصه‌گویی یاد کرده است (1 / 6-7). او معتقد بود که قصه‌گویان و وعظ‌گرایان مایل بودند تا خود را از نقد احادیث برهانند و با گشاده‌دستی از هر حدیث، حتى موضوع و مجعول، بهره ببرند. در این زمان نگرانی از خطر آمیخته‌شدن «موضوعات» و «مجعولاتِ» مشهور با احادیث صحیح، طیفی از عالمان حدیث را بر آن داشت تا به تألیفاتی گزینشی در حدیث همت گمارند (نک‍ : همانجا).
بنابراین در همدان، دیلمی و هم‌عصر او، ابن‌قیسرانی (د 507 ق)، و نیز شاگرد ایشان، جورقانی، هرکدام به شیوه‌های ایجابی یا سلبی به مقابله با ورود مجعولات و موضوعات به مجامیع حدیثی آغاز کردند. ابن‌قیسرانی تذکرة الموضوعات را نگاشت (نک‍ : ه‍ د، 20 / 268)، و جورقانی الاباطیل و المناکیر را تألیف کرد؛ اما دیلمی با اصل قرار دادن متن شهاب الاخبار قاضی قضاعی (د 454 ق / 1062 م) ــ کـه اثـری در همـان راستـا بود، امـا بدون ذکـر نـام راویان ــ ، از شیوه‌ای تـازه‌رواج‌یافته در میـان محدثـان، یعنی از شیوۀ ترتیب الفبایی مطلع متن حدیث بهره برد. او همچنین برای تشخیص احادیث و تفکیک راویان، در هر مورد به ذکر «طَرفِ» سند حدیث (ذکر راوی منتهاالیه سند) پرداخت. اگرچه برخی دانشوران الفردوس را به دلیل داشتن برخی احادیثِ ضعیف نکوهیده‌اند (نک‍ : ذهبی، تذکرة، 4 / 1259؛ شوکانی، 3 / 66، 67)، اما این اثر بسیار سریع در محافل علمی اعتباری تمام یافت و در طول تاریخ، عالمان فریقین به آن استناد کرده‌اند.
الفردوس برای نسلهای بعد انگیزه‌ای بود تا به تألیف و تدوین مجموعه‌‌هایی در ادامۀ آن همت گمارند. نخستینِ اینها مسند الفردوس از فرزند وی، شهردار، بود که استناداتِ احادیث آمده در کتاب پدر را تدوین نمود؛ اثری که در طول تاریخ بسیار مورد استقبال قرار گرفت (برای نمونه، نک‍‍ : سیوطی، 15، 242؛ شوکانی، 2 / 359، 3 / 273، 311، جم‍‌ ). نسخه‌های خطی بخشهایی از آن در کتابخانه‌های مختلف مانند کتابخانۀ جارالله و کتابخانه لالی‌لی در استانبول موجود است (نک‍ : زمرلی، 27).
محمود بن محمد درگزینی (د 743 ق / 1342 م) نیز نزول السائرین الی الله رب العالمین را تدوین کرد، که بسیونی نسخه‌هایی از آن را در کتابخانه‌های برلین، گوتا و اسکندریه معرفی کرده است، و ابن‌شهاب همدانی (د 786 ق / 1384 م) اختصاری از الفردوس را تهیه نمود که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود (برای انتساب این اثر به سید شهاب‌الدین همدانی، نک‍ : اذکائی، 1 / 196).
مهم‌ترین منتخب از کتاب مسند الفردوس شهردار، تسدید القوس از ابن‌حجر عسقلانی است که در 1407 ق / 1987 م به کوشش زمرلی و بغدادی در ذیل کتاب الفردوس، انتشار یافته است. فردی به نام علی بن ابی‌القاسم بن علی نیز استخراجی تحت عنوان البستان المستخرج من الفردوس گرد آورده، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ موزۀ الجزایر موجود است (بسیونی، «ک»؛ اذکائی، همانجا). این روند حتى در عصر حاضر هم نمونه دارد، چنان‌که علیرضا هزار در مقاله‌ای به استخراج مناقب امام علی (ع) از الفردوس دیلمی پرداخته است (ص 113 بب‍‌ ).
الفردوس از دیرباز توجه عالمان را به خود جلب نموده و طیفهای مختلفی از نویسندگان و دانشوران جهان اسلام به آن عنایت داشته، و از اطلاعات آن بهره برده‌اند: از مجموعه‌های حدیثی گرفته (نک‍ : نووی، 15 / 167، 16 / 126، جم‍ ؛ ابن‌حجر، فتح ... ، 7 / 113-114، 10 / 440، 12 / 230، جم‍‌ ) تا آثار حدیثی با موضوعاتی چون درایه، رجال، طبقات (زیلعی، 1 / 162، 174، 201، جم‍ ؛ ابن‌حجر، الدرایة ... ، 2 / 106) و از مجموعه‌های فقه روایی (عینی، 10 / 262، 302، 24 / 73؛ شروانی، 1 / 479) تا آثاری با مباحثی خاص همچون «موضوعات»، مسانید، و مهدویت (ابن‌ابی‌الحدید، 9 / 171؛ ابن‌حجر، القول ... ، 94؛ قاری، 199، 222، 242، 259، جم‍ ؛ مقدسی، 148).
وجود برخی احادیث سبب شده است تا الفردوس یا «مسند» آن توسط فرزند دیلمی، شهردار، به‌عنوان منبعی قابل استفاده برای عالمان شیعه قرار گیرد. برای نمونه، روایتی در باب مهدویت و تصریح به یکی از فرزندان حضرت فاطمه (ع) به‌عنوان مهدی موعود توجه کسی چون ابن‌طاووس را جلب نموده است ( الطرائف، 175-176). براساس وجود چنین روایاتی است که ابن‌بطریق زمانی که در صدد بررسی مناقب امام (ع) بود، به‌عنوان یکی از منابع اصلی خود نام الفردوس دیلمی را در مقدمه‌اش آورده (ص 17) و با معتبر خواندن آن (ص 439) بسیار از آن استفاده کرده است (ص 57، 91، 209، جم‍‌ ). فزونی استفادۀ عالمان شیعی از این اثر (برای دیگر نمونه‌ها، نک‍ : ابن‌طاووس، اقبال ... ، 1 / 153؛ مازندرانی، 6 / 257؛ حر عاملی، 307؛ بحرانی، 1 / 381؛ نقوی، 4 / 51؛ مجلسی، محمدتقی، 2 / 460، 3 / 514، 522، 553؛ مجلسی، محمدباقر، 40 / 75، 43 / 315؛ نیز کلبرگ، 270-271)، سبب شد تا آقابزرگ تهرانی ضمن نام‌بردن از این اثر در الذریعة، تصریح کند که مؤلف آن در شمار «اصحابنا» نیست و از اهل سنت است (16 / 164).
نگارش تواریخ محلی، سبکی رجالی ـ طبقاتی از انواع آثار حدیثی است که به‌ویژه در سده‌های 4-6 ق / 10-12 م در محافل حدیثی رشد فزاینده‌ای نمود. در این میان دیلمی با تدوین اثری در تاریخ همدان، که در منابع با نامهای متفاوتی از آن یاد شده، نقش بسزایی در شناسایی رجال آن دیار تا سدۀ 6 ق ایفا نمود. این کتاب افزون‌بر تاریخ همدان، با نامهای متفاوتِ طبقات / طبقات اهل همدان / طبقات الهمدانیین (رافعی، 2 / 233، 379؛ مزی، 26 / 65؛ ابن‌حجر، لسان ... ، 3 / 430، تهذیب ... ، 9 / 258)، و به‌تصریح فرزند مؤلف، ابومنصور شهردار، طبقات الهمدانیین و من دخل همدان من الغرباء (نک‍ : ابن‌نجار، 4 / 79) آمده است. تاریخ همدان همچون دیگر نمونه‌های تواریخ محلی با رویکرد حدیثی، به ذکر جغرافیا و تاریخ همدان (یاقوت، 1 / 174، 180، جم‍‌ ) و نیز رجالی همدانی و آنهایی که به همدان وارد شده‌، یا زمانی را در آنجا زیسته‌اند، پرداخته است (ذهبی، تذکرة، 4 / 1252، سیر، 17 / 100، 18 / 460؛ خزرجی، 312).
سخن از کتابی در موضوعات خواب و خواب‌گزاری از ابوشجاع دیلمی نخستین‌بار در سدۀ 7 ق توسط ابن‌عماد بیان شد (4 / 24)؛ همچنین برخی از عالمان به نقل از کتاب فی حکایات المنامات / المنتقى من کتاب المنامات (در متن، المقامات آمده است) از دیلمی روایاتی آورده‌اند (جنید، 25، 33؛ محب‌الدین، 1 / 9، 2 / 357). در دوره‌های بعد نیز نشانی از اندک روایات این کتاب در منابع مشاهده می‌شود (نک‍ : ذهبی، تاریخ، 29 / 216، 381؛ صفدی، 8 / 42-43؛ متقی، 15 / 383-384، 523). ابن‌عماد حنبلی هم در نام‌بردن از آثار دیلمی نام این کتاب را آورده است (همانجا).
از دیگر آثار وی ریاض الاُنس لِعقلاء الاِنس اثری در معرفی احوال پیامبر (ص) و تاریخ خلفا ست (آقابزرگ، همانجا). بسیونی نسخه‌هایی از آن را در کتابخانه‌های دارالکتب قاهره، سلیم آغا، توپکاپی‌سرای و ایاصوفیۀ ترکیه، موزۀ برلین، و چستربیتی دابلین معرفی کرده است (ص «ز» ـ «ح»).
نسخه‌هایی تحت عناوین فوائد العین التامات فی اللعب بالشطرنج و الشاهات و نیز نزهة الاحداق فی مکارم الاخلاق به نام شیرویۀ دیلمی، به‌ترتیب در کتابخانۀ ملی ملک تهران، و موزۀ کتابخانۀ الجزایر موجود است. این در حالی است که در منابع متقدم ذکری از این آثار نشده است (بسیونی، «ز»؛ اذکائی، 1 / 194).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابن‌ابی‌‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم‌، قاهره‌، 1379 ق / 1959 م؛ ابن‌بطریق، یحیى، عمدة عیون صحاح الاخبار، قم، 1407 ق؛ ابن‌حجر عسقلانی‌، احمد، الاصابة، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، 1415 ق / 1995 م؛ همو، تهذیب التهذیب‌، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ همو، الدرایة فی تخریج احادیث الهدایة، به کوشش عبدالله هاشم یمانی، بیروت، 1330 ق؛ همو، لسان المیزان‌، حیدرآباد دکن، 1329-1331 ق؛ همو، فتح الباری، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، 1379 ق؛ همو، القول المسدد، قاهره، 1401 ق؛ ابن‌شهرآشوب‌، محمد، مناقب آل ابی طالب‌، نجف، 1376 ق؛ ابن‌طاووس‌، علی‌، اقبال الاعمال‌، به کوشش جواد قیومی، قم، 1414 ق؛ همو، الطرائف، قم، 1400 ق؛ ابن‌عابدین، محمد امین، حاشیة رد المحتار، بیروت، 1415 ق / 1995 م؛ ابن‌عماد، عبدالحی‌، شذرات الذهب‌، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ ابن‌ناصرالدین، محمد، توضیح المشتبه، به کوشش محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، 1414 ق / 1993 م؛ ابن‌نجار، محمد، ذیل تاریخ بغداد، به کوشش مصطفى عبدالقادر یحیى، بیروت، 1417 ق / 1997 م؛ اذکائی، پرویز، تاریخ‌نگاران ایران، تهران، 1373 ش؛ بحرانی، هاشم، مدینة المعاجز، به کوشش عزت‌الله مولایی همدانی، قم، 1413 ق؛ بسیونی، سعید، مقدمه بر الفردوس (نک‍ : هم‍ ، دیلمی)؛ تاج العروس؛ جنید شیرازی، ابوالقاسم، شد الازار، به کوشش محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1328 ش؛ جورقانی، حسین، الاباطیل و المناکیر، به کوشش عبدالرحمان عبدالجبار فریوایی، بنارس، 1403 ق / 1983 م؛ حر عاملی، محمد، الجواهر السنیة، نجف، 1384 ق / 1964 م؛ خزرجی، احمد، خلاصة تذهیب تهذیب الکمال، به کوشش عبدالفتاح ابوغده، حلب، 1411 ق؛ دیلمی، شیرویه، الفردوس بمأثور الخطاب، به کوشش سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ ذهبی‌، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری‌، بیروت‌، 1413 ق / 1993 م؛ همو، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، 1388 ق / 1968 م؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران‌، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ همو، میزان‌ الاعتدال‌، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، 1382 ق / 1963 م؛ رافعی‏، عبدالکریم، التدوین فی اخبار قزوین‏، به کوشش عزیزالله عطاردی، بیروت، 1987 م؛ رودانی‌، محمد، صلة الخلف‌، به ‌کوشش محمد حجی‌، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ زمرلی، فواز احمد و محمد بغدادی، مقدمه بر فردوس الاخبار دیلمی، بیروت، 1407 ق؛ زیلعی، عبدالله، تخریج الاحادیث و الآثار، به کوشش عبدالله بن عبدالرحمان سعید، ریاض، 1414 ق؛ سبکی‌، عبدالوهاب، طبقـات الشافعیة الکبرى، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1383 ق / 1964 م؛ سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ سیوطی، تنویر الحوالک، به کوشش محمد عبدالعزیز خالدی، بیروت، 1418 ق / 1997 م؛ شروانی، عبدالحمید، الحواشی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ شوکانی، محمد، نیل الاوطار، بیروت، 1973 م؛ صفدی‌، خلیل‌، الوافی بالوفیات‌، به کوشش‌ احمد ارناؤوط و ترکی مصطفى، بیروت، 1420 ق / 2000 م؛ عینی، محمود، عمدة القاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ قاری، ملاعلی، الاسرار المرفوعة فی الاخبار الموضوعة، به کوشش محمد بن لطفی صباغ، بیروت، 1406 ق؛ کلبرگ، اتان، کتابخانۀ ابن‌طاووس، ترجمۀ علی قرائی و رسول جعفریان، تهران، 1371 ش؛ مازندرانی، محمدصالح، شرح اصول الکافی، با تعلیقات ابوالحسن شعرانی، به کوشش علی عاشور، بیروت، 1421 ق؛ مجلسی‌، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت‌، 1403 ق / 1983 م؛ متقی هندی، علی، کنز العمال‌، به کوشش بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت، 1409 ق / 1989 م؛ مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، تهران، 1414 ق؛ محب‌الدین طبری، احمد، الریاض النضرة، به کوشش عیسى عبدالله حمیری، بیروت، 1996 م؛ مزّی، یوسف‌، تهذیب الکمال‌، به کوشش بشار عواد معروف‌، بیروت، 1406 ق / 1985 م؛ مقدسی، یوسف، عقد الدرر، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1399 ق / 1979 م؛ نقوی، حامد، خلاصة عبقات الانوار، تهران، 1405 ق؛ نووی، یحیى، المجموع، به کوشش محمود مطرحی، بیروت، 1417 ق / 1996 م؛ هزار، علیرضا، «مناقب امیرالمؤمنین در فردوس الاخبار»، علوم حدیث، قم، 1379 ش، شم‍ 18؛ یاقوت، معجم البلدان، بیروت، 1399 ق / 1979 م.

فرامرز حاج‌منوچهری