دیرالجماجم

دِیْرُالْجَماجِم، موضعی در جنوب غربی عراق، و نیز نام نبردی مشهور میان حجاج بن یوسف ثقفی و عبدالرحمان بن اشعث.
دیرالجماجم در کرانۀ راست رود فرات و در 7فرسنگی شهر کوفه جای داشت. در جنوب شرقی آنجا نیز دریاچۀ نجف بوده که نقشی مهم در شبکۀ آب‌رسانی رود فرات به منطقۀ جنوبی عراق داشته، و امروزه به باتلاقی تبدیل شده است (EI1, II / 897). گویا در روزگار پیش از اسلام، مسیحیان قبیلۀ ایادْ دیرهایی در این نواحی داشته‌اند که مشهورترین آنها دیرالجماجم بوده است (ابن‌فقیه، 182؛ بلاذری، 283).
در وجه‌تسمیۀ دیرالجماجم نظریه‌های گوناگونی ذکر شده است. برخی جماجم را جمع جمجمه، به معنای کاسۀ چوبین می‌دانند که در پیرامون این دیر ساخته می‌شده است (یاقوت، 2 / 652). برخی دیگر این نام را اشاره به جمجمه‌های کشته‌شدگان جنگی می‌دانند که گویا در این محل میان سپاهیان شاپور دوم (ذوالاکتاف) با اعضای قبیلۀ ایاد روی داده و اعضای قبیلۀ ایاد با پیروزی بر سپاهیان ساسانی جمجمه‌های کشته‌شدگان را بر دیوار این دیر نصب کردند یا در کنار آن روی هم انباشتند (مسعودی، 205؛ بلاذری، نیز یاقوت، همانجاها). ابن‌فقیه نیز نوشته است: در پی جنگی که میـان دو تیره از قبیلۀ ایاد رخ داد، آنان کشته‌شدگان را کنار دیر به خاک سپردند و بعدها با حفر آن مکان و مشاهدۀ جمجمه‌های دفن‌شدگان، آنجا را دیرالجماجم نامیدند (ص 182-183).
شهرت دیرالجماجم در تاریخ اسلام به‌سبب جنگی است که در این مکان در 83 ق / 702 م میان حجاج بن یوسف ثقفی، حکمران مشهور اموی در عراق، و عبدالرحمان بن محمد اشعث (نک‍ : ه‍ د، ابن‌اشعث) روی داده است.
ابن‌اشعث، فرمانده سپاه اموی در سیستان، با سرپیچی از اطاعت عبدالملک بن مروان (حک‍ 65-86 ق / 685-705 م) و ادعای خلافت، با سپاه حجاج بن یوسف در بصره روبه‌رو شد و ناتوان از جنگیدن با آنها، به دیرالجماجم پناه برد؛ سرانجام، سپاهیان حجاج پس از 4 ماه نبرد، ابن‌اشعث را محاصره کردند و او را شکست دادند. حجاج پس از پایان جنگ، عده‌ای از اسیران سپاه ابن‌اشعث را که شماری از بزرگان بصره و کوفه و تابعین و قاریان نیز در میان آنها بودند، گردن زد (یعقوبی، 2 / 278- 279؛ طبری، 6 / 357-366؛ تاریخ ... ، 115-116). مسعودی جنگ دیرالجماجم را پس از جنگ صفین، بزرگ‌ترین جنگ روزگار امویان برشمرده، و آن را پیش از قیام عباسیان تهدیدی جدی علیه امویان دانسته است (ص 314-315).

مآخذ

ابن‌فقیه، احمد، مختصر کتاب البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1302 ق / 1885 م؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ تاریخ سیستان، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، 1314 ش؛ طبری، تاریخ؛ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، 1893 م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقـوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1379 ق / 1960 م؛ نیـز:

EI1.

محمدکاظم میرسجادی