دیار ربیعه

دیارِ رَبیعه، نام بخش شرقی سرزمین جزیره، واقع در شمال بین‌النهرین. این ناحیه که در شمال عراق، شرق سوریه، جنوب غربی ترکیۀ کنونی، و بین دو رود دجله در شرق و فرات در غرب واقع است، در روزگار باستان جزو ایران به شمار می‌رفت و عربها آن را جزیره (ه‍ م) می‌نامیدند.
پیش از ظهور اسلام، ساسانیان به مناسبتهای سیاسی، قبیله‌هایی از عرب ربیعه، مُضَر، و بکر بن وائل را به جزیره کوچانیدند. به‌این‌ترتیب، منطقه‌ای که در اصل ایرانی، و بخشی از شمال آن متعلق به دولت بیزانس بود، اندک‌اندک عرب‌نشین گردید. برخی از عربهای کوچانده‌شده به جزیره، مانند بنی‌تغلب از قبیلۀ ربیعه، در اثر مجاورت با مسیحیان ساکن در بخش شمالی جزیره، دست از بت‌پرستی برداشته، و به مسیحیت گرویده بودند (اصطخری، 14؛ لسترینج، 85). اقامت عربها در جزیره موجب شد که محل سکونت هر قبیله و بطنها و شاخه‌های آنها نیز به نام قبیلۀ اصلی، دیار ربیعه، دیار مضر و دیاربکر (ه‍ م‌م) خوانده شوند.
«دیار» به عربی، جمع «دار»، و به معنی خانه‌ها ست. گرچه عربها به‌رسم کهنِ قبیله‌ای خود کوچ هم می‌کردند، به سبب حاصلخیزی جزیره، اندک‌اندک در کنار رود‌های بزرگ دجله و فرات و شاخابه‌های فراوان آنها به سکونت دائم پرداختند. همین امر سبب به‌وجودآمدن شهر‌های مهم، و یا گسترش کالبدی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مکانهای از پیش موجود گردید (نک‍ : حدود ... ، 155-156). موصل در کنار دجله، بزرگ‌ترین شهر دیار ربیعه؛ رقّه در ساحل فرات، مرکز دیار مضر؛ و آمِد در ساحل دجله، مرکز دیاربکر گردیدند. دیار ربیعه در خاک عراق کنونی، دیار مضر بیشتر در سوریۀ کنونی، و دیاربکر بیشتر در خاک ترکیۀ کنونی قرار داشتند.
دیـار ربیعـه نخستین بخـش از تقسیم سه‌گـانۀ جزیـره ــ کـه به‌صورت اقلیم یـا جزیرۀ اَقور / اثور نیز ثبت شده است ــ به شمار می‌آید (نک‍ : یاقوت، 2 / 72؛ نیز مقدسی، 136-137)، و نام آن (جزیرۀ اثور) برگرفته از نام شهری باستانی است که به گزارش ابن‌شداد (3(1) / 4) آثار آن در نزدیک موصل بر جای مانده بود. حد شرقی ـ غربی دیـار ربیعه، از موصل در شرق، واقع در شمال عراق آغاز شده و تا رأس‌العین در غرب، واقع در مرز سوریه و ترکیه ادامه می‌یـافت. حد شمـالی ـ جنوبـی آن نیز از مرز جنوب شرقی ترکیه با سوریه، در شمال، تا خابور و کمی بالاتر از تکریت را در جنوب، در بر می‌گرفت (یاقوت، 2 / 637). چنین برمی‌آید که تقسیم جزیره به دیار‌های سه‌گانه، نه‌چندان دقیق، بلکه بیشتر یا تقسیمی صوری بوده و یا در طول زمان، ترتیب جمعیتی آن تغییر یافته بود؛ زیرا از گزارش برخی از مورخان چنین پیدا ست که شمار بطنهای قبیلۀ ربیعه، در دیار ربیعه و دیاربکر اکثریت داشته، و درنتیجه بیشتر جمعیت جزیره را به خود اختصاص می‌داده است. ظاهراً به همین سبب است که یاقوت حموی ترجیح می‌دهد که دیار بکر و دیار ربیعه، بر روی هم تنها دیار ربیعه خوانده شود (همانجا).
برخی از نویسندگان در شرح این ناحیه، خود را چندان ملزم به تقسیم آن به دیار‌های سه‌گانه نکرده‌اند و تنها از شهر‌های جزیره به‌طورکلی، و به‌عنوان جایگاه قبیله‌های ربیعه و مضر سخن گفته‌اند و حتى جزیره را چونان یک کل تابع شام دانسته‌اند (نک‍ : حافظ‌ابرو، 1 / 201، 321-322)؛ اما ظاهراً این گفته‌ها و گنجاندن برخی از شهر‌ها در محل نامناسب، مانند نسبت‌دادن موصل و سنجار و رقه به دیاربکر، دقیق نیست (نک‍ : همو، 2 / 21، 23-24)، گرچه این امر می‌تواند در بخشی، معلول تغییر گسترۀ برخی از دیار‌ها در زمانی خاص، نیز به‌ویژه در سده‌های اخیرتر، نتیجۀ تغییر سازمان اداری و دیوانی حکومتها بوده باشد. پس از ظهور اسلام و تشکیل دولت به دست مسلمانان، عموماً والی واحدی برای جزیره و 3 دیار آن منصوب می‌شد، و اگرچه گاهی به دلیل سیاسی، یکی از دیار‌ها مستقل می‌گردید، اما فرماندهی جنگی، به‌ویژه در مورد قلعه‌های مهم، واحد بود (ابن‌ازرق، 28).
هرچند برخی از نویسندگان، موصل را حتى جزو جزیره هم به شمار نیاورده، بلکه مجاور آن دانسته‌اند (مثلاً نک‍ : ابن‌شداد، همانجا)، بیشتر منابع تاریخی کهن‌تر، موصل را مرکز دیار ربیعه، و حتى مرکز «اقلیم» شمرده‌اند (نک‍ : مقدسی، 137- 138)، که به احتمال زیاد اشاره به اقلیم جزیره دارد. توجیه آن نیز چندان دشـوار نیست و می‌توان اهمیت راهبردی، اقتصـادی، و سیـاسی ـ اجتماعی موصل را علت مهم‌ترشمردن آن نسبت به مرکز دیگر دیار‌ها دانست. در گزارشی مربوط به سدۀ 8 ق / 14 م نیز موصل مرکز دیاربکر و دیار ربیعه، هر دو، محسوب شده است (نک‍ : بافقی، 70)، که در صورت صحیح‌بودن، ممکن است مربوط به زمان خاصی بوده باشد. موصل که تا پیش از تصرف جزیره توسط عرب مسلمان، موسوم به «خولان» بود، در نزدیکی محل نینوای باستانی قرار داشت، و عربها آن را گسترش دادند، و چون در میان چند منطقۀ جزیره، عراق، دجله و فرات واقع شده بود، آن را موصل، یعنی محل وصل، نامیدند (مقدسی، 138- 139؛ بافقی، همانجا).
از دیگر شهر‌های مهم دیار ربیعه، سِنجار را می‌توان نام برد. سنجار که به کوهستانی به همین نام منتهی می‌شد، درعین‌حال تنها شهر جزیره بود که در آن نخل به عمل می‌آمد و نخلستانهای بسیار داشت. همچنین کفشِ دوخت سنجار شهرت داشت (اصطخری، 73؛ مقدسی، 140). شهر‌های دیار ربیعه را چنین نام برده‌اند: حدیثه، معلثای، حسنیه، سنجار، تلعفر، جبال، بلد، اذرمه، بَرقَعید، نصیبین، دارا، کَفَرتوثا، رأس‌العین، و ثمانین. دربارۀ ثمانین گفته شده است که محل به‌خشکی‌نشستن کشتی نوح بوده است (همو، 136-140؛ نیز برای آگاهی و تفصیل بیشتر، نک‍ : ه‍ د، دیار مضر؛ دیاربکر؛ جزیره).

مآخذ

ابن‌ازرق، احمد، تاریخ الفارقی، به کوشش بدوی عبداللطیف عوض، بیروت، 1974 م؛ ابن‌شداد، محمد، الاعلاق الخطیرة، به کوشش یحیى زکریا عباره، دمشق، 1978 م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870 م؛ بافقی، محمدمفید، مختصر مفید، ویسبادن، 1989 م؛ حافظ‌ابرو، عبداللٰه، جغرافیا، به کوشش صادق سجادی، تهران، 1375 ش؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340 ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906 م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, Cambridge, 1930.

منوچهر پزشک