دومه الجندل

دومَةُالْجَنْدَل، واحه‌ای در وادی سرحان، واقع در شمال جزیرةالعرب در سرحدات شام، بـر سر راه مدینـه به دمشق و نیـز نام یکی از غزوات پیامبر اسلام (ص).
واحۀ دومةالجندل در حدود 13منزلی مدینه و 10منزلی دمشق (ابن‌خردادبه، 113)، بر سر راههای بازرگانی‌ای که از کرانه‌های خلیج فارس و دریای سرخ از نواحی داخلی شبه‌جزیرۀ عربستان به شام می‌رسید، جای داشت و بارانداز کاروانها بود (فیاض، 96؛ وهبه، 61). در دورۀ پیش از اسلام، دومةالجندل یکی از 12 بازار مشهور جزیرةالعرب به شمار می‌رفت. این بازار هرساله از نخستین روز ماه ربیع‌الاول، به‌مدت 15 روز، در این واحه برگزار می‌شد و مردم برای دادوستد در آنجا گرد هم می‌آمدند و جان و مالشان در امان بود (یعقوبی، 1 / 313؛ ابن‌حبیب، 263؛ وهبه، 130).
پس از مهاجرت پیامبر (ص) و یارانش از مکه به مدینه، و تثبیت موقعیت اسلام در آن شهر، بسیاری از عربها و ازآن‌میان، افراد قبـایل قضـاعه و غسّـان ــ که بیشتر مسیحی و تـابع دولت بیزانس بودند ــ به‌قصد حمله بـه مدینـه در دومةالجندل گـرد هم آمدند و مزاحمتهایی برای بازرگانان ایجاد کردند. چون پیامبر (ص) از این خبر آگاه شد، در ربیع‌الاول 5 / اوت 626 به همراه سپاهیانی آهنگ دومةالجندل کرد. هنگامی‌که این خبر به اهالی آنجا رسید، خانه‌ها و چارپایان خود را رها کردند و به کوهستانها گریختند و سپاهیان اسلام نیز بدون درگیری، پس از یک شبانه‌روز از دومةالجندل به مدینه بازگشتند (نک‍ : طبری، 1(2) / 599؛ بلاذری، 1 / 341؛ مقدسی، 4 / 214).
در شعبان 6 / دسامبر 627، پیامبر (ص) گروهی از مسلمانان را به سرکردگی عبدالرحمان بن عوف به دومةالجندل گسیل داشت تا مردم آنجا را به اسلام دعوت کند. در این سریه، اصبغ بن عمرو، سرکردۀ مسیحیانِ دومةالجندل اسلام آورد و به پیروی از وی، بسیاری از مردم آنجا به دین اسلام درآمدند و عبدالرحمان بن عوف به سفارش پیامبر (ص)، دختر اصبغ را به عقد خود درآورد و او را به مدینه برد (طبری، 1(2) / 638؛ نویری، 17 / 209؛ ابن‌اثیر، الکامل، 2 / 209).
در سال 9 ق / 630 م، پیامبر (ص) به هنگام غزوۀ تبوک، خالد ابن ولید را با 420 سوار به جنگ اکیدر بن عبدالملک، حاکم مسیحی دومةالجندل، روانه ساخت (ابن‌کثیر، 5 / 17). در این سریه مسلمانان پیروز شدند و اکیدر به اسارت درآمد. خالد بن ولید، اکیدر را به همراه غنایمی، به مدینه نزد پیامبر (ص) برد؛ اکیدر از پذیرش اسلام امتناع ورزید، ولی متعهد شد باج‌گزار مسلمانان باشد (قلقشندی، 2 / 246؛ قس: بلاذری، 1 / 382؛ رستم، 24؛ ابن‌اثیر، اسد الغابة، 1 / 135).
پس از رحلت پیامبر (ص)، مردم دومةالجندل مانند بسیاری از مردمان دیگر نواحی جزیرةالعرب، به آیین گذشتۀ خود بازگشتند و از پرداخت جزیه خودداری کردند؛ ازاین‌رو، ابوبکر در 12 ق / 633 م، خالد بن ولید را به سوی دومةالجندل روانه کرد. در این جنگ، اکیدر بن عبدالملک کشته شد و دومةالجندل به دست مسلمانان افتاد (نک‍ : همو، الکامل، 2 / 395-396).
پس از متارکۀ جنگ صفین در رمضان 37 / فوریۀ 658، کار به حکمیت کشید و برطبق توافق، محل حکمیت در دومةالجندل تعیین گردید؛ زیرا در نیمۀ راه عراق به شام جای داشت و ساکنان آن نه از علی (ع) و نه از معاویه اطاعت می‌کردند (ابن‌اعثم، 4 / 15؛ هندوشاه، 48).

مآخذ

ابن‌اثیر، علی، اسد الغابة، بیروت، دارالفکر؛ همو، الکامل؛ ابن‌اعثم کوفی، احمد، الفتوح، به کوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت، دارالندوةالجدیده؛ ابن حبیب، محمد، المحبر، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد دکن، 1361 ق / 1942 م؛ ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش محمد مخزوم، 1408 ق / 1988 م؛ ابن‌کثیر، البدایة؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، دارالمعارف؛ رستم، اسد، کنیسة مدینة الله انطاکیة العظمى، بیروت، المکتبة البولسیه؛ طبری، تاریخ، بیروت، 1413 ق / 1992 م؛ فیاض، علی‌اکبر، تاریخ اسلام، تهران، 1367 ش؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، قاهره، وزارة الثقافة و الارشاد القومی؛ مقدسی، مطهر، البدء و التاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس، 1907 م؛ نویری، احمد، نهایة الارب، قاهره، 1374 ق / 1955 م؛ وهبه، حافظ، جزیرةالعرب فی القرن العشرین، قاهره، 1387 ق / 1967 م؛ هندوشاه بن سنجر، تجارب السلف، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1357 ش؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، لیدن، 1969 م.

محمدکاظم میرسجادی