دوغلات

دوغْلات، میرزا محمدحیدر، دولتمرد و سپهسالار مغول‌نژاد و نویسندۀ کتاب تاریخ رشیدی. آگاهی ما از زندگی وی عمدتاً متکی‌بر اثر او تاریخ رشیدی است، هرچند برخی از منابع مانند تاریخ فرشته، اکبرنامه و جهانگیرنامه هم اشاراتی به زندگی سیاسی و دورۀ حکومت او در کشمیر دارند.

 میرزا محمدحیدر دوغلات چنان‌که از شهرت او پیدا ست، از طایفۀ دوغلات (رشیدالدین، 1 / 44، 206: دُوقُلات) بود. رشیدالدین فضل‌الله این طایفه را شعبه‌ای از اقوام مغولی «نُیروُن» و از نسل «تومبنه خان بودنجار» دانسته (1 / 206، 246، 330)، و لین‌پول این نام را «بودنجردوقلان» ــ که برادر جد بزرگ چنگیزخان بوده ــ ضبط کرده است (2 / 568).
میرزا محمدحیدر خود در طبقه‌بندی‌ای که از طوایف مغولی به دست می‌دهد، طایفۀ دوغلات را از مهم‌ترین و معتبرترین طوایف مغولی به شمار آورده است (ص 438). میرزا محمدحیدر در میان این طایفه در 905 ق / 1500 م، به دنیا آمد. جد او محمدحیدر گورکان اولین امیر کاشغر بود که اسلام آورد (همو، 382). پدرش میرزا محمدحسین گورکان هم مدتی حکومت ولایت چاچ / شاش و اشروسنه را بر عهده داشت (همو، 240). اغلب نیاکان میرزا محمدحیدر مقام لشکری یا دیوانی داشتند. مادر او «نگارخانیم» دختر یونس خان از امرای مغول جغتایی بود (همو، 242-243). محمدحیدر کودکی بیش نبود که پدرش میرزا محمدحسین گورکان به دست شیبک خان ازبک به قتل رسید (همو، 335- 338). دوستان میرزا محمدحسین، پسر خردسال او ــ محمدحیدر ــ را مخفی، و سپس اسباب فرارش را از بخارا فراهم ساختند (همو، 337-344). محمدحیدر را نخست به پوشنگ و بدخشان بردند و او سرانجام در 915 ق / 1509 م، نزد پسرخاله‌اش ظهیرالدین محمد بابُر، پایه‌گذار دولت تیموریان هند به کابل رفت (همو، 343-357). او 3 سال در کابل ماند و در فتح بخارا و سمرقند همراه و ملازم بابر بود. در 918 ق / 1512 م در 13سالگی نزد سلطان سعید خان، از امیران مغول جغتایی و حاکم کاشغر رفت و حدود 24 سال در خدمت او به سر برد (همو، 8، 274، 400، 406) و همین‌جا با ادبیات، تاریخ، هنرها و دانشهای زمانه و فنون رزم آشنا شد (همو، 8- 9).
میرزا محمدحیدر چند سال بعد به دستور سلطان سعید خان، به «غزو» سرزمین تبت رفت که هنوز اسلام به آنجا راه نیافته بود، و آنجا را گشود (همو، 612-613). بعد از مرگ سلطان سعید خان، میرزا محمدحیدر به کامران میرزا و ناصرالدین همایون، پسران ظهیرالدین بابر پیوست و نزد آنان اعتبار و مقامی به دست آورد، و مدتی به نیابت از کامران میرزا حکومت لاهور را بر عهده گرفت (همو، 673-680).
محمدحیدر در 947 ق / 1540 م، از سوی همایون شاه مأمور حمله به کشمیر شد و با فتح این سرزمین حکومت سلسلۀ شاه‌میری کشمیر را برانداخت و به نام امپراتور تیموری هند قدرت را به دست گرفت (همو، 668- 669؛ بازورث، 587- 589؛ لین‌پول، 2 / 522-523) و حدود 10 سال بر کشمیر حکومت کرد و سرانجام در 957 یا 958 ق / 1550 یا 1551 م درجریان یک شورش کشته شد. ظاهراً در دورۀ حکومت او، کشمیر به انتظام و آبادانی رسید و صنایع و موسیقی در آن رونقی چشمگیر یافت (توزک ... ، 342).
دوغلات در دوران حکومت خویش در کشمیر تاریخ رشیدی را به رشتۀ تحریر درآورد. این اثر را باید در سنت تاریخ‌نویسی فارسی در دورۀ امپراتوری تیموریان هند مورد مطالعه قرار داد. پادشاهان تیموری / بابُری هند به تاریخ، ادبیات و فرهنگ ایرانی علاقۀ بسیار داشتند. دربار آنان و ایالتهای مختلف هند به مرکزی برای جلب و جذب شاعران و ادیبان و مورخان ایرانی‌تبار تبدیل گردید. پادشاهان بابری خود مشتاق تاریخ‌نویسی بودند و برخی از آنان مانند ظهیرالدین محمد بابر، پایه‌گذار این سلسله، و نورالدین محمد جهانگیر افزون‌بر آنکه خود آثاری در این زمینه پدید آوردند، به تشویق مورخان برخاستند و زمینۀ مساعدی برای خلق آثاری در این باره فراهم ساختند؛ به‌طوری‌که تاریخ‌نویسی به زبان فارسی به یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های فرهنگی امپراتوری تیموریان هند تبدیل شد (نک‍ : آفتاب اصغر، 25-27؛ محمدهاشم، 14 بب‍ ؛ EI2, V / 296؛ رزم‌آرا، 318-320).
تاریخ رشیدی از مهم‌ترین آثار تاریخ‌نویسی دورۀ تیموریان هند به شمار می‌رود که میان سالهای 948-953 ق تألیف شده است. این کتاب در کشمیر نوشته شد، اما تاریخ کشمیر تنها بخشی از این کتاب را شامل می‌شود. تاریخ رشیدی دو بخش دارد: دفتر اول یا «تاریخ اصل» و دفتر ثانی یا «تاریخ مختصر». دوغلات ابتدا «تاریخ مختصر» را نوشت، زیرا در آغازِ «تاریخ مختصر» خواننده را به «تاریخ اصل» ارجاع می‌دهد که «مشروح خواهد شد» (ص 233-234، 239، 243). دفتر ثانی یا «تاریخ مختصر» برخلاف تصور، مفصل‌تر از دفتر اول یا «تاریخ اصل» است. دفتر اول با یک مقدمه آغاز می‌شود و پس ازآن، شجره‌نامۀ امرای مغول جغتایی و شرح حکومت توغلقتمورخان (تغلق تیمور خان) تا روزگار و احوال عبدالرشید خان را در بر می‌گیرد. دفتر ثانی نیز به‌طور مفصل شرح خاندان میرزا محمد حیدر و سرگذشت خود او و سلاطین و امرای جغتایی و ازبک، تاریخ و رویدادهای ماوراءالنهر، تبت، بدخشان، کشمیر، ترکستان، شمال هند و سرگذشت شاخه‌ای از خواقین مغول یعنی مغولان جغتایی را در بر می‌گیرد. افزون‌بر این، آگاهیهای ارزنده‌ای از جغرافیا، اقتصاد، اقوام و مذاهب سرزمینهای کمتر شناخته‌شده‌ای چون تبت، کشمیر، بدخشان، ختن و کاشغر به دست می‌دهد (ص 3، 15، 177، 189-190، جم‍‌ ).
اشاره به تاریخ زندگی برخی از عرفا و متصوفه، شاعران، نقاشان و هنرمندانی چون عبدالرحمان جامی، مولانا سعدالدین کاشغری، نظام‌الدین خاموشی، خواجه علاءالدین عطار، مولانا ارشدالدین، مولانا محمد قاضی، کمال‌الدین بهزاد و میرک نقاش، و نیز آگاهیهایی که از حیات و فعالیت طریقتهای صوفیه در ماوراءالنهر به دست می‌دهد، از دیگر وجوه اهمیت تاریخ رشیدی است.
میرزا محمدحیدر به 3 مناسبت کتاب خود را تاریخ رشیدی نامیده است: اول اینکه تغلق تیمور خان که محمدحیدر ارادت بسیار به او نشان می‌دهد، به دست مولانا ارشدالدین اسلام آورد؛ دوم اینکه در ایام دولت تغلق تیمور خان اولوس مغول «رشد» یافت؛ و سوم اینکه زمان نگارش کتاب مصادف بود با فرمانروایی آخرین خاقان مغول، عبدالرشیدخان، و تاریخ رشیدی به نام او و برای او نوشته شد (همو، 7- 9). انگیزۀ تألیف تاریخ رشیدی را نیز زنده نگه‌داشتن تاریخ خواقین مغول ذکر کرده است؛ به‌ویژه اینکه اعتقاد دارد که تاریخ خواقین قبل از تغلق تیمورخان نوشته شده، و ضرورت دارد تاریخ خواقین بعد از او هم نوشته شود و به یادگار بماند. به عقیدۀ دوغلات اگر تاریخ رشیدی نوشته نمی‌شد، احوال خواقین مغول از صفحۀ روزگار محو می‌شد (ص 6-7، 190-191). درواقع، انگیزۀ اصلی میرزا حیدر حفظ و زنده نگه‌داشتن تاریخ و سنتهای مغولی و جغتایی بوده است.
تاریخ رشیدی اثری است مبتنی بر معیار‌های تاریخ‌نویسی سنتی ایرانی. نثر آن تاحدی ساده و روان، و متأثر از سبک تاریخ‌نویسی دورۀ تیموریان است. میرزا محمدحیدر درعین‌حال که سیاستمدار و دولتمرد بود، با سنت تاریخ‌نویسی ایرانی و اسلامی آشنا بود و از تاریخ ایران باستان نیز آگاهیهای بسنده‌ای داشت (نک‍ : ص 271-273). تاریخ رشیدی ازجهت محتوایی از نظم خاصی تبعیت نمی‌کند و ترتیب تاریخی و سال‌شمارانه در روایت و گزارش رویدادهای سیاسی در آن دیده نمی‌شود. در دفتر ثانی یا «تاریخ مختصر»، مؤلف به‌عنوان یکی از بازیگران مهم عرصۀ سیاست و حکومت حضور دارد و حضور خود را در جای‌جای گزارشها روایت می‌کند. بینش تاریخی یا تاریخ‌نگری میرزا محمدحیدر مبتنی بر بینش مذهبی است که گاه با تعصب شدید همراه می‌گردد؛ ازاین‌رو از دیدگاه دوغلات تاریخ خواقین مغول از زمانی شایستۀ تحریر و نگارش است که مسلمان شدند و این دین را در ماوراءالنهر گسترش دادند (ص 7، 22-23). ارادت او به تغلق تیمورخان هم انگیزۀ مذهبی دارد؛ چه او اولین خاقان مغول است که اسلام آورد و دولت قدرتمندی تشکیل داد و اسلام را ترویج کرد. به اعتبار همین تاریخ‌نگری مذهبی، حملات متعدد او به مناطقی مانند تبت یا «سرزمین کفر»، با جهاد و «غزا» توجیه شده است. همین تعصب او در مذهب سنت و جماعت، گرایشهای ضد صفوی را در ذهن و قلم او شکل داده است (ص 17-23، 609-611، جم‍‌ ). از نگاه تعصب‌آمیز دوغلات، اسماعیلیان هم دور نمانده و دچار لعن و نفرین او شده‌اند. نگاه متفاوت وی به روابط و مکاتبات و جنگ میان شاه اسماعیل اول صفوی و شیبک خان ازبک نیز از مطالب مهم تاریخ رشیدی است (ص 363- 369).
دوغلات از منابع متعدد در نگارش تاریخ رشیدی سود جسته است. منابع او را می‌توان به 3 دسته تقسیم کرد: تواریخ و کتابهای پیشین، مسموعات و مشاهدات او. از مهم‌ترین و عمده‌ترین تواریخی که مورد استفادۀ میرزا محمدحیدر قـرار گرفته، می‌توان به ظفرنامۀ شرف‌الدین علی یزدی (همو، 23، 24، 32، 34، 235)، تاریخ اولوس اربعۀ میرزا اولوغ بیک (همو، 190، 235)، تاریخ جهانگشای جوینی، جامع التواریخ رشیدالدین فضل‌الله همدانی (همو، 235، 418، 422، 425، 435، 522) و بابرنامه (همو، 263) اشاره کرد. استفادۀ میرزا محمدحیدر از کتاب بابرنامه آن‌چنان است که احمد منزوی، کتاب‌شناس ایرانی، تاریخ رشیدی را تحریر تازه‌ای از بابرنامه می‌داند که مؤلف مطالبی را به آن افزوده است (2 / 865، 1140-1142). بخش مهمی از محتوای کتاب هم، محصول شنیده‌ها و مشاهدات او ست (ص 189-191، 234-235). البته در بیان مطالبی که شنیده است، رعایت احتیاط را لازم دانسته است. میرزا محمدحیدر مورخی است که خود بازیگر و کنشگر عرصۀ سیاست است و روایت او از رویدادهای سیاسی و نظامی هند و ماوراءالنهر بر اعتبار کتاب افزوده است. هرچند این روایتها را باید با روایت تاریخ‌نویسان دیگر هم سنجید.
آمیختگی تاریخ سیاسی و نظامی و مطالب جغرافیایی و تذکرۀ رجال از ویژگیهای دیگر تاریخ رشیدی است. دوغلات شعر را در جای‌جای گزارش رویدادها، به مناسبت به کار می‌گیرد. ترجمۀ احوال صوفیان عصر و ارادت مؤلف به این جماعت، بخش مهمی از کتاب را شکل داده است، به‌نحوی‌که می‌تواند نشانه‌ای از گرایش او به برخی از فِرَق صوفیه تلقی گردد. از تاریخ رشیدی می‌توان آگاهیهای ارزشمندی دربارۀ جامعه و اقتصاد و گروههای قومی و مذهبی هند و ماوراءالنهر بیرون کشید. تاریخ رشیدی بعدها مورد استفادۀ تاریخ‌نویسان دیگری در دربار پادشاهان بابری قرار گرفت که از آن جمله می‌توان به محمدقاسم هندوشاه استرابادی (فرشته) مؤلف تاریخ فرشته، قبچاق خان (خواجم قلی بیک بلخی) مؤلف تاریخ قبچاق خانی، و نورالدین محمد جهانگیر مؤلف جهانگیرنامه اشاره کرد (نک‍ : هندوشاه، 4 / 452، 455، 461؛ استوری، 2 / 640). دیگر از وجوه اهمیت کتاب بخشی از دفتر دوم است که اختصاص به رساله‌ای از مولانا محمد قاضی در آداب و شرایط سلطنت دارد، که می‌تواند شناختی از اندیشۀ سیاسی زمانه در هند به دست دهد (دوغلات، 489-497؛ ریو، I / 167).

مآخذ

آفتاب اصغر، تاریخ‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور، 1364 ش؛ استوری، چ. ا.، ادبیات فارسی، ترجمه به روسی: یو ا. برگل، ترجمۀ یحیى آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، 1362 ش؛ بازورث، کلیفورد ادموند، سلسله‌های اسلامی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1381 ش؛ توزک جهانگیری، به کوشش محمد هاشم، تهران، 1359 ش؛ دوغلات، محمدحیدر، تاریخ رشیدی، به کوشش عباسقلی غفاری فرد، تهران، 1383 ش؛ رزم‌آرا، مرتضى، «تاریخ‌نگاری در شبه‌قارۀ هند»، دبا، ج 14؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، 1370 ش؛ لین‌پول، استنلی و دیگران، تاریخ دولتهای اسلامی و خاندانهای حکومتگر، ترجمۀ صادق سجادی، تهـران، 1390 ش؛ منـزوی، فهرستـواره؛ هاشـم، محمد، مقدمـه بر تـوزک جهانگیری (هم‍‌ )؛ هندوشـاه استرابادی، محمدقاسم، تاریخ فرشته، به کوشش محمدرضا نصیری، تهران، 1394 ش؛ نیز:

EI2; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1966.

عباس قدیمی قیداری