دوشنبه

دوشَنْبه، پایتخت جمهوری تاجیکستان، که از 1929 تا 1961 م / 1308-1340 ش، استالین‌آباد خوانده می‌شد.
شهر دوشنبه در °38 و ´35 عرض شمالی و °68 و ´48 طول شرقی («اطلس ... »، I / 50)، در ارتفاع 750 تا 930متری از سطح دریا، در ناحیه‌ای کوهستانی میان درۀ حصار در غرب تاجیکستان جای دارد (منتظمی، 3). رودخانۀ ورزاب از میان شهر می‌گذرد و آن را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می‌کند؛ همچنین، رودخانۀ کافرنهان در نواحی جنوبی شهر جاری است؛ درواقع، هستۀ نخستین دوشنبه در محل تلاقی این دو رودخانه شکل گرفته است و بعدها شهر در کرانه‌های رودخانه‌های ورزاب و کافرنهان گسترش یافته است (نک‍‌ : «دانشنامۀ دوشنبه»، 7؛ انکارتا؛ بریتانیکا).
دوشنبه به 4 ناحیه تقسیم می‌شود. تا پیش از استقلال جمهوری تاجیکستان از اتحاد جماهیر شوروی در 1991 م / 1370 ش، این 4 ناحیه به نامهای راه‌آهن‌، مرکزی، اکتبر و فرونزه خوانده می‌شدند (نک‍ : منتظمی، همانجا)؛ اما در سالهای پس از استقلال تاجیکستان، این نواحی چهارگانه به شاه منصور، فردوسی، اسماعیل سامانی و سینا (ابن‌سینا) تغییر نام دادند («سفر ... »، npn.). دوشنبه بزرگ‌ترین شهر تاجیکستان است و در 2016 م / 1395 ش، بیش از 800هزار تن جمعیت داشته است (تاجیکستان، npn.).

تاریخچه

نام دوشنبه برگرفته از نام بازاری محلی است که از دیرباز، روزهای دوشنبه در این محل برپا می‌شده، و رفته‌رفته در محل آن بازار، روستایی به نام «دوشنبه‌بازار» شکل گرفته، و در گذر زمان، به‌اختصار «دوشنبه» خوانده شده است. هرچند یافته‌های باستان‌شناختی در اطراف دوشنبه پیشینۀ سکونت انسان در این محل را به دورۀ نوسنگی می‌رساند، استقرار دائم انسان در آنجا را باید به دیدۀ تردید نگریست ( ایرانیکا). برای نخستین‌بار در منابع تاریخی، به نام دوشنبه در نامه‌ای که سبحان قلی بهادر، از حکام هشترخانی (حک‍ 1091-1114 ق / 1680-1702 م)، در 1676 م، هنگامی که حاکم بلخ بود، به فیودور سوم، تزار روسیه (سل‍ 1676-1682 م / 1087-1093 ق)، ارسال کرده، اشاره شده است (ایشزاده، 24).
در سدۀ 13 ق / 19 م، روستای دوشنبه یکی از مراکز بازرگانی منطقه بود و همراه با نواحی پیرامونش در محدودۀ حکومتی بیکِ حصار قرار داشت و تفرجگاه تابستانی وی به شمار می‌رفت ( ایرانیکا؛ بشیری، npn.)؛ تا اینکه در سالهای میانی این سده، روسیۀ تزاری در پی دستیابی به هندوستان، به پیشروی در سرزمینهای آسیای مرکزی پرداخت و بخشهایی عمده از سرزمینهای تاجیک‌نشین را ضمیمۀ روسیه کرد. هم‌زمان نیز امیرنشین بخارا به گسترش قلمرو خود پرداخت و بدین ترتیب، نواحی شمالی جمهوری تاجیکستان کنونی و از آن میان، دوشنبه به تصرف روسیۀ تزاری، و نواحی جنوبی آن زیر فرمان امیر بخارا درآمد (آکینر، 304)؛ اما در 1285 ق / 1868 م، روسیه دوشنبه را در ازای بخشهایی از قلمرو امیر بخارا، که به تصرف نیروهای تزار درآمده بود، به آن امیرنشین واگذار کرد ( ایرانیکا).
در پی انقلاب 1917 م روسیه و سرنگونی حکومت تزاری، دامنه‌های جنگهای داخلی آن به آسیای مرکزی نیز کشیده شد و ارتش سفید روسیه در نواحی کوهستانی تاجیک‌نشین در برابر ارتش سرخ صف‌آرایی کرد. در این زمان، ارتش سرخ حملات خود را به شهر بخارا افزایش داد و امیر عالم‌خان، آخرین امیر امارت بخارا، ناگزیر در 1920 م / 1299 ش، از بخارا به دوشنبه عقب نشست و در قلعۀ حصار به مقاومت در برابر تهاجمات ارتش سرخ پرداخت. سرانجام، ارتش سرخ در فوریۀ 1921 شهر دوشنبه را تصرف کرد و امیر عالم‌خان از دوشنبه به افغانستان گریخت. در این زمان، حدود 10هزار تن از باسماچیان به فرماندهی سرلشکر ترک ــ انورپاشا ــ و یاری انگلیسیها، دوشنبه را محاصره کردند.
در 14 ژوئن 1922، ارتش سرخ با عقب‌راندن باسماچیان، حلقۀ محاصره را شکست و حاکمیت بلشویکها را بر دوشنبه برقرار کرد؛ بدین‌ترتیب، دوشنبه به مرکز اداری نواحی شرقی امارت پیشین بخارا بدل شد. با تثبیت حاکمیت دولت مرکزی شوروی بر آسیای مرکزی و تأسیس جمهوری سوسیالیستی ازبکستان در 1924 م / 1303 ش، جمهوری خودمختار تاجیکستان به پایتختی شهر دوشنبه در بخشهایی از نواحی تاجیک‌نشین جمهوری نوبنیاد ازبکستان، اعلام موجودیت کرد. این جمهوری خودمختار در 1929 م، به جمهوری متحد ارتقا یافت و توسعه و پیشرفت دوشنبه نیز از این سالها آغاز شد (نک‍ : امیر عالم‌خان، 24-25؛ بشیری، npn.؛ «دانشنامۀ تاجیک ... »، II / 353؛ «دانشنامۀ دوشنبه»، 20-26).
در 1926 م / 1305 ش، با پایان کار ساخت‌وساز جاده‌ای به‌درازای 290 کمـ که از گذار تا دوشنبه امتداد داشت، بر رونق اقتصادی این شهر افزوده شد. در 1929 م، دوشنبه به شبکۀ راه‌آهن اتحاد جماهیر شوروی پیوست و با این کار رشد و توسعۀ آن شتاب بیشتری گرفت (نیازُف، 33-34). نخستین کارخانه‌های تولیدی مانند کارخانۀ پنبه‌پاک‌کنی در 1926 م، در دوشنبه آغاز به کار کردند. کارخانه‌های فراورده‌های گوشتی در 1930 م، ابریشم‌ریسی در 1932 م، چرم‌سازی در 1936 م، حریربافی در 1939 م و نساجی در 1942 م در شهر دوشنبه ساخته شدند («دانشنامۀ دوشنبه»، 26).
در سالهای جنگ جهانی دوم، کارخانه‌های صنعتی دوشنبه تولیدات خود را با نیازهای جبهه‌های جنگ سازگار کردند و کارخانه‌های سیمان، صابون‌پزی، نساجی، تولید قطعات تراکتور و تولید موتور ساخته شدند. در سالهای پس از جنگ، صنعت شهر رشد تازه پیدا کرد. کارخانه‌های ماشین‌آلات نساجی، کارخانۀ کابل‌سازی و جز آنها احداث شدند و دوشنبه به مهم‌ترین مرکز صنعتی جمهوری تاجیکستان بدل شد (همانجا).
پس از فروپاشی شوروی، دوشنبه با بحران شدید اقتصادی روبه‌رو شد. بر اثر کاهش چشمگیر میزان سرمایه‌گذاری دولتی، گسسته‌شدن ارتباط سیستماتیک با دیگر جمهوریهای اتحاد شوروی، کمبود مواد اولیه و جز آنها بیشتر کارخانه‌ها از فعالیت بازماندند و یا تولیدات خود را کاهش دادند. در 1991 م / 1370 ش، با اعلان استقلال جمهوری تاجیکستان از اتحاد جماهیر شوروی مبارزۀ نیروهای مختلف برای به‌دست‌گرفتن قدرت سیاسی آغاز، و کشور دستخوش ناآرامی و جنگ داخلی شد. شهر دوشنبه پایتخت سیاسی کشور نیز از این ناآرامیها مصون نماند.
در شانزدهمین شورای عالی جمهوری تاجیکستان، که در 1994 م / 1373 ش در خجند برگزار گردید، گامهایی بلند در راه رسیدن به صلح در کشور برداشته شد. در 6 نوامبر همان سال، قانون اساسی جمهوری تاجیکستان به تصویب رسید و امام علی رحمان به ریاست جمهوری انتخاب شد. امضاشدن سازش‌نامۀ صلح و آشتی ملی در مسکو در 27 ژوئن 1997 به جنگ شهروندی (داخلی) در دوشنبه و جمهوری تاجیکستان پایان داد (همان، 26-27) و این شهر وارد مرحلۀ تازه‌ای از رشد اقتصادی و فرهنگی شد. در این دوره، برای نخستین‌بار کارخانه‌های تولیدی و بنگاههای اقتصادی خصوصی در تاجیکستان، به‌ویژه دوشنبه پا گرفتند.
در ادامه، در دوشنبه مراسم سیاسی و فرهنگی بسیاری برگزار شد که از وضع آرام و رو‌به‌رشد شهر گواهی می‌داد. برگزاری جشن 100‘1سالگی دولت سامانیان و نصب مجسمۀ اسماعیل سامانی در میدان دوستی دوشنبه، همایش بین‌المللی تاجیکان و فارسی‌زبانان
 جهان، جشن استقلال، همایش بین‌المللی آب شیرین و جشنهای دیگر از آن جمله‌اند؛ نیز در دوشنبه، سفارتخانه‌ها و نمایندگیهای دولتهای خارجی گشایش یافت؛ افزون‌برآن، نمایندگیها و دفترهای سازمانهای بین‌المللی بسیاری مانند صندوق بین‌المللی پول، سازمان توسعه و تجارت سازمان ملل متحد، شورای امنیت و همکاری اروپا، سازمان کنفرانس اسلامی، کمیتۀ بین‌المللی صلیب سرخ، بنیاد آقاخان و یونیسف در این شهر افتتاح شد (همان، 27-28).
پس از فروپاشی شوروی، در نگرش دولتمردان به مسائل دینی نیز تغییرات اساسی پدید آمد؛ مسجدهای بسیاری در دوشنبه ساخته، و مسجدهای بزرگ و قدیمی خواجه یعقوب، شاه منصور و سرِ آسیا تعمیر شدند؛ نیز دانشگاه اسلامی امام اعظم تأسیس یافت (ستارُف، 10).

وضعیت اقتصادی

دوشنبه از مراکز مهم اقتصادی نه‌تنها تاجیکستان، بلکه آسیای مرکزی محسوب می‌شود. صنعت از رشته‌های رشدیافتۀ اقتصادی این شهر است. در آنجا، کارگاهها و کارخانه‌های نساجی، جوراب‌بافی، نان‌پزی، روغن‌کشی، جواهرسازی، ماشین‌آلات نساجی، تجهیزات تجارتی، سیمان، تولید انواع لوله‌، مبل‌سازی و جز آنها فعالیت دارند. در سالهای پس از استقلال، ساختمان‌سازی در دوشنبه رشدی بسیار پیدا کرده است. در این شهر، دو کارخانۀ ساختمانی و 6 کارخانۀ آهن و بتنْ فعال، و بیش از 200 شرکت خصوصی ساختمانی مشغول به کارند که 75٪ شرکتهای ساختمانی را تشکیل می‌دهند («دانشنامۀ دوشنبه»، 28-37).

وضعیت فرهنگی

دوشنبه بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مرکز علمی و فرهنگی جمهوری تاجیکستان است. در این شهر، مؤسسات علمی و فرهنگی بسیار به کار مشغول‌اند. کارهای منظم علمی و پژوهشی در دوشنبه از دهۀ 30 سدۀ 20 م آغاز شده است. در 1933 م / 1312 ش، پایگاه آکادمی علوم شوروی در تاجیکستان تأسیس شد و پژوهشگاهها و آزمایشگاهها سازمان یافتند. در 1951 م / 1330 ش، آکادمی علوم تاجیکستان در دوشنبه تأسیس، و صدرالدین عینی، دانشمند و نویسندۀ معروف تاجیک، به ریاست آن انتخاب شد («آکادمی ... »، 21-23؛ آکادمی ... ، 3-6).
دوشنبه مرکز آموزش و پرورش جمهوری تاجیکستان به شمار می‌رود و نخستین آموزشگاه تربیت معلم در 1926 م / 1305 ش، و نخستین مؤسسۀ تحصیلات عالی در 1931 م / 1311 ش، با نام دانشکدۀ آموزگاری دوشنبه گشایش یافت که در سالهای پس از استقلال تاجیکستان، به دانشگاه دولتی آموزگاری صدرالدین عینی تغییر نام داد؛ همچنین در 1931 م، دانشکدۀ کشاورزی تاجیکستان؛ در 1939 م، دانشکدۀ طبی تاجیکستان (دانشگاه طبی ابوعلی ابن‌سینای کنونی)؛ و در 1948 م / 1327 ش، دانشگاه دولتی تاجیکستان (دانشگاه ملی کنونی) تأسیس شدند. در 1949 م، دانشکدۀ پلی‌تکنیک تاجیکستان (دانشگاه تکنیکی محمد عاصمی کنونی) آغاز به کار کرد. در دوشنبه، همچنین دانشگاههای صنعت (هنرهای زیبا) میرزا تورسون‌زاده، تجارت، صاحب‌کاری، اقتصاد، بخش دانشگاه دولتی لمونوسُف مسکو و جز آنها دایر است («دانشنامۀ دوشنبه»، 58-61).
در 1924 م / 1303 ش، نخستین چاپخانه در دوشنبه آغاز به کار کرد. انتشارات دولتی تاجیکستان که در 1925 م در دوشنبه تأسیس یافت، در سال اول 4 کتاب به طبع رساند. روزنامه‌های عید تاجیک و بیداری تاجیک (جمهوریت کنونی) از نخستین روزنامه‌هایی بودند که پس از تأسیس جمهوری شوروی تاجیکستان در اوایل سدۀ 20 م / 14 ش، به زبان تاجیکی در دوشنبه انتشار یافتند (همان، 39-41؛ «دانشنامۀ تاجیک»، II / 355).
نخستین ایستگاه رادیویی تاجیکستان در 1924 م / 1303 ش، در دوشنبه راه‌اندازی شد و تلویزیون آن نیز در 1959 م / 1338 ش، در این شهر آغاز به کار کرد («دانشنامۀ دوشنبه»، 40-42).
نخستین تئاتر حرفه‌ای تاجیکستان در 1929 م / 1308 ش در دوشنبه تأسیس شد که امروزه، تئاتر دولتی آکادمی درام ابوالقاسم لاهوتی خوانده می‌شود؛ نیز در 1935 م، تئاتر موسیقی در این شهر بنیاد نهاده شد که امروزه، به تئاتر اپرا و بالۀ صدرالدین عینی تغییر نام داده است؛ همچنین در دوشنبه، تئاتر لختک (خیمه‌شب‌بازی) نخستین‌‌بار در 1938 م تأسیس شد و تئاترهای درام جوانان و اخارون، و تئاتر دولتی روسی مایاکوفسکی نیز در آنجا به کار مشغول‌اند (همان، 104-107).

مآخذ

آکادمی علوم جمهوری تاجیکستان: شناخت‌نامه، تهران، 1378 ش؛ امیر عالم‌خان، خاطره‌ها، به کوشش احرار مختارُف، تهران، 1373 ش؛ منتظمی، رؤیا، تاجیکستان، تهران، 1374 ش؛ نیازُف، پ.، تاجیکستان، مسکو، 1981 م؛ نیز:

Akademiya Nauk Respubliki Tajikistan, Dushanbe, 1998, 2001; Akiner, Sh., Islamic People of the Soviet Union, London, 1983; Bashiri, I., «Dushanbe», Iles, www.iles.umn.edu / faculty / bashiri / Dushanbe٪20 folder / Dushanbe.html (acc. Oct. 4, 2006); Britannica, 2015; Britannica Atlas, Chicago, 1996; Dushanbe Ensiklopediya, Dushanbe, 2004; Encarta, 2009; Entsiklopediyai Sovetii Tojik, Dushanbe, 1989; Eshzoda, S., «Az sahifati tarikh«, Payami Dushanbe, 1994; Iranica ; Sattarov, Kh., Shahri Dushanbe-Khanai ummedi Tajikistaniho, Dushanbe, 2004; »Tajikestan«, City Population, www.citypopulation.de / Tajikestan.html?cityid=1681; »Traveling to Dushanbe, Tajikistan», Bisnis, www.bisnis.doc.gov / bisinis / bisdoc / Getting٪20to٪20 Dushnabe. htm (acc. Oct. 4, 2006).

میرزا ملااحمد