دوسلان

دوسْلان، بارُن ویلیام مگوین، خاورشناس و عربی‌دان بزرگ (1801- 1878 م / 1216-1295 ق).
دوسلان در خانواده‌ای ایرلندی در بلفاست زاده شد. وی در نوجوانی برای آموزش زبانهای شرقی رو به فرانسه نهاد و در آنجا اقبال آن را یافت که به خاورشناس بزرگ، سیلوستر دوساسی، بپیوندد و از او کسب دانش کند. دوسلان در این زمینه آن‌قدر توانایی یافت که در 27سالگی به عضویت انجمن آسیایی درآمد. به پیشنهاد و پشتیبانی همین مؤسسه بود که او توانست انبوهی از متون تاریخی و جغرافیایی عربی، چون تقویم البلدان و وفیات الاعیان و مجموعۀ گزیده‌های خطی را تصحیح، و گاه ترجمه کرده، به چاپ رساند. اما نکتۀ قابل توجه در آن است که وی، پیش از انتشار آثار عمدۀ خود چون ترجمۀ مقدمۀ ابن‌خلدون، در 1838 م / 1254 ق، از طرف پادشاه فرانسه، شارل دهم، هم لقب پرافتخار بارن را دریافت کرد و هم تابعیت فرانسوی به او دادند.
دوسلان، طی زندگی پربار خود در فرانسه، نشانهای افتخار متعددی دریافت کرد که از همه مهم‌تر یکی مقام شوالیۀ لژیون افتخار (1846 م / 1262 ق) بود و دیگری عضویت در «آکادمی نگارشها و آداب ظریفه» (1862 م / 1279 ق).
در سال 1843 م، دوسلان به توصیۀ رنو، از جانب دولت فرانسه مأموریت یافت که فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌های الجزیره، قسنطینه، مالت و استانبول را تدارک بیند؛ این کار تا 1846 م ادامه داشت. در همین سال وی به‌عنوان مترجم عالی در سپاه فرانسه در الجزایر برگزیده شد. اما دو سال بعد، تقاضای او برای احراز کرسی استادی زبان ترکی در «مدرسۀ زبانهای شرقی» رد شد که سبب آن را عموماً مخالفت جمهوری‌خواهان فرانسه می‌دانند. پس از آن، وی در الجزیره به پژوهشهای خود ادامه داد و کتاب المسالک و الممالک ابوعبید بکری، العبر ابن‌خلدون و مقدمۀ همو را فراهم آورد.
دوسلان در اوت 1878 / شعبان 1295 در پاریس دیده از جهان فروبست.

مأخذ

Renan, M. E., «Rapport sur les travaux du conseil de la Société Asiatique pendant lʾannée 1878-1879», JA, 1879, vol. XIV.

آذرتاش آذرنوش

آثـار

دوسلان خود تألیف یا کتابی در باب ادبیات عرب یا متون عربی ندارد و آثار او بیشتر تصحیح دست‌نوشته‌های کهن عربی و ترجمۀ آنها بیشتر به زبان فرانسه یا انگلیسی است. وی را نیز مقالاتی است که پیرامون تصحیح همین متون نوشته است.
افزون‌براین، دوسلان برخی از آثار خود را در «مجموعۀ آثار تاریخ‌دانان دربارۀ جنگهای صلیبی» چاپ کرده که بدانها اشاره شده است. مهم‌ترین کارهای وی اینها ست:

الف ـ تصحیح، ترجمه، فهرست‌نگاری

1. «تاریخ بربر» یا «تاریخ بربر و خاندانهای اسلامی در شمال افریقا» از ابن‌خلدون: تصحیح و ترجمه به فرانسه؛ این مجموعه براساس جلد سوم العبر تدارک دیده شده است. نخست متن عربی مربوط به المغرب براساس چند دست‌نوشت تصحیح، و در دو جلد در 1847 م چاپ شد، و در 1851 م به فرانسه ترجمه گشت؛ سپس در 4 مجلد، در الجزایر / پاریس (1852-1856 م)، دوباره چاپ شد. در متون دیگر گاه از این کتاب با عنوان «تاریخ الدول الاسلامیة بالمغرب» یاد شده است (برای توضیح بیشتر، نک‍ : ه‍ د، 3 / 452 بب‍‌ ).
2. تاریخ الدولة الاتابکیة بالموصل / تاریخ اتابکیة الموصل از ابن‌اثیر (پاریس، 1829 م؛ نیز 1872 م، 1876 م): تصحیح و ترجمه به فرانسه؛ ترجمۀ فرانسۀ آن در جلد دوم «مجموعۀ آثار تاریخ‌دانان عرب دربارۀ جنگهای صلیبی» چاپ شد.
3. تقویم البلدان از ابوالفدا (در دو مجلد، پاریس، 1837- 1840 م): تصحیح؛ دوسلان تصحیح این کار را با همکاری ژُزف رنو انجام داد.
4. جغرافیای مصر: تصحیح؛ برگرفته از تاریخ ابوالفدا ست. دوسلان با همکاری رنو به این کار همت گماشت.
5. «خطبة فی موضوع الرؤیا» از «ابن‌نباته، عبدالرحمان بن محمد اسماعیل حذاقی (زنده در 335 ق)» («مجلۀ آسیایی»، 1840 م): تصحیح؛ دوسلان این اثر را نیز با همکاری رنو، کاترمر و درنبورگ به انجام رسانید.
6. دیوان امرؤالقیس، نک‍ : نزهة ذوی الکیس ...
7. «زندگی‌نامۀ خودنوشت عبداللطیف» (پاریس، 1884 م) (در «مجموعه ... »): تصحیح و ترجمه.
8. زیج حاکمی از ابن‌یونس ابوالحسن صدفی (د 399 ق؛ نک‍ : ه‍ د، ابن‌یونس): تصحیح و ترجمه به فرانسه.
9. «فهرست نسخه‌های خطی عربی در کتابخانۀ ملی» (در 4 مجلد، پاریس، 1883-1895 م): دوسلان خود نتوانست این کار را به پایان برساند و پس از مرگش، درنبورگ در 1883 م آن را تمام کرد و به چاپ رساند.
10. «مجموعۀ اشعار الجاهلیین» (پاریس، 1838 م).
11. کشف المسالک و الممالک از قرطبی (الجزایر، 1857 م): تصحیح؛ دوسلان تنها جلد اول آن را به چاپ رسانید.

 12. «گزیده‌هایی از ابن‌مُیسّر» (در 3 مجلد، 1872 م؛ نیز پاریس، 1884 م) (در «مجموعه»): تصحیح و ترجمه؛ این گزینشها از کتاب تاریخ مصر ابن‌میسر است، و متن فرانسه نیز در 3 مجلد چاپ شد (برای توضیح بیشتر، نک‍ : ه‍ د، ابن‌میسر).
13. «گزیده‌هایی از رحلۀ» ابن‌جبیر (پاریس، 1884 م) (در «مجموعه»): تصحیح و ترجمه.
14. «مسافرت ابن‌بطوطه به سودان»، برگرفته از رحلۀ ابن‌بطوطه (1834 م): تصحیح؛ دوسلان تصحیح این کار را با همکاری رنو، کاترمر و درنبورگ انجام داده است.
15. المشتبه فی اسماء الرجال از ذهبی (لیدن، 1881 م): تصحیح.
16. المُغرب فی ذکر بلاد افریقیة و المغرب که بخشی از کتاب المسالک و الممالک ابوعبید بکری است (پاریس، 1957 م): تصحیح و ترجمه به فرانسه؛ دوسلان این بخش را با عنوان «توصیف افریقای شمالی» به چاپ رساند.
17. مقدمۀ ابن‌خلدون (در 6 مجلد <3 جلد متن عربی و 3 جلد ترجمۀ آن به فرانسه>، پاریس، 1862- 1868 م؛ نیز 1934- 1938 م؛ 1963-1965 م): پیش از دوسلان، در 1858 م، کاترمر آن را در 3 جلد تصحیح کرده، و همراه با ترجمۀ فرانسه‌اش به چاپ رسانده بود؛ اما دوسلان که انتقادهای تندی بر روش کاترمر داشت، بار دیگر آن را تصحیح، و به فرانسه ترجمه کرد.
18. «مختصری از مناقب سلطان یوسف صلاح‌الدین» (پاریس، 1884 م) (در «مجموعه»): تصحیح و ترجمه؛ این مجموعه گردآوری گفته‌های بهاءالدین بن شداد (549-632 ق) است که خود کتابی مستقل به نام سیرة صلاح‌الدین دارد.
19. «گزیده‌ای از زندگانی سلطان صلاح‌الدین» (پاریس، 1884 م) (در «مجموعه»): تصحیح و ترجمه؛ این مجموعه گردآوری دوباره‌ای از مناقب سلطان یوسف صلاح‌الدین است که این‌بار براساس گفته‌های ابن‌خلکان فراهم آمده است.
20. نزهة ذوی الکیس و تحفة الادباء فی قصاید امرئ القیس اشعر الشعراء (پاریس، 1836 م): تصحیح و ترجمه؛ این کتاب عبارت است از دیوان امرؤالقیس، نیز زندگی‌نامۀ او که برگرفته از الاغانی ابوالفرج اصفهانی است، همراه با توضیحاتی که به ابتدای کتاب افزوده شده است. دوسلان این کار را با همکاری رنو انجام داده است.
21. وفیات الاعیان از ابن‌خلکان (جلد اول، پاریس، 1838-1842 م): تصحیح و ترجمه به انگلیسی؛ دوسلان آن را ذیل «تراجم
المشهورین فی الاسلام» تصحیح و منتشر کرد؛ سپس آن را در 4 مجلد با عنوان «فرهنگ زندگی‌نامه‌ها» ترجمه کرد و در لندن (1842-1871 م) به چاپ رساند.

ب ـ برخی از مقالات وی

1. «زندگی‌نامۀ خودنوشت ابن‌خلدون» («مجلۀ آسیایی»، پاریس، 1844 م).
2. «کتاب الخراج» از ابوالفرج قدامة بن جعفر («مجلۀ آسیایی»، پاریس، 1862 م).
3. «وصف افریقا» («مجلۀ آسیایی»، پاریس، 1842 م).

رضوان مساح