دوازده امام ، بقعه

دَوازْدَهْ‌اِمام، بُقْعه، گنبدخانه‌ای در یزد که براساس کتیبۀ بنیان بنا، در 429 ق / 1038 م به دست ابومسعود بهشتی و ابویعقوب اسحاق فرزند ینال از سرهنگان ابوجعفر علاءالدولۀ دیلمی ساخته شده است (افشار، 2 / 311).

 در کتابها، اسناد تاریخی و سفرنامه‌ها ذکری از این بنا به میان نیامده، اما در تحقیقات جدید، اهمیت آن در تاریخ معماری ایران شناسانده شده است (آیتی، 77- 78؛ گدار، IV(2) / 295-296؛ شرودر، 1001-1004؛ مشکوٰتی، 71؛ افشار، 2 / 311-315؛ پیرنیا، شیوه‌ها ... ، 169-170؛ بلر، 103-107؛ هیلنبراند، 291-294؛ قوچانی، 13-16، تصویرهای 11-23؛ ابویی، سراسر کتاب؛ انیسی، سراسر مقاله).
اینکه از چه زمانی این بنا را بقعۀ دوازده‌امام نامیده‌اند، روشن نیست (افشار، 2 / 311؛ قوچانی، 13). گمانهایی مبنی‌بر چنین شهرتی از دوران دیلمیان (پیرنیا، همان، 169) و صفویه (آیتی، 78) مطرح شده است. بقعه ممکن است مدفن ابوجعفر علاءالدوله ابن‌کاکویه باشد که در 433 ق / 1042 م درگذشته است (دایرةالمعارف ... ؛ ابویی، 16).
بنای دوازده‌امام در محلۀ فهادان، در محدودۀ داخل حصار دوران آل‌کاکویۀ (398-536 ق / 1008-1142 م) شهر یزد قرار دارد (کاتب، 61) و در جوار آن آثاری همچون زندان اسکندر (مدرسۀ ضیائیه)، حسینیۀ فهادان، حمام ابوالمعالی و خانه‌های تاریخی چندی واقع شده است (نیک‌زاد).
بنای دوازده‌امام گنبدخانه‌ای است چهارگوش که ابعاد آن در داخل به 25 / 8 متر و در خارج به حدود 11 متر می‌رسد (ابویی، 103). بلندای کف تا تیزۀ گنبد 15 / 13 متر است. گنبدخانه بر 8 جرز ستبر استوار شده است و با توجه به بازشوهای سه‌گانه در هر ضلع، طاق‌نماهایی در داخل طرح‌ریزی گشته که دهانۀ طاق‌نمای میانی گشاده‌تر است، و تویزۀ اصلی نیز بر همین دهانۀ میانی استوار است (نیک‌زاد). هشت‌ضلعی مرحلۀ انتقال که گنبد بر روی آن برپا شده، ترنبه‌هایی از نوع پَتکانه در گوشه‌ها ست. خود گنبد یک‌پوسته است (ابویی، 77، 81؛ قس: پیرنیا، «گنبد ... »، 39). بیرون بنا با آجر نماسازی شده و جداره‌های داخل پوشیده از اندود کاهگل و گچ و آرایه‌های نقاشی، گچ‌بری و کاشی است. دخل‌وتصرفات کمی در درازای زمان در بنا راه یافته است (نیک‌زاد).
در زیر گنبدخانه سردابی بوده، و راه دسترسی به آن در پشت محراب قرار داشته است (پیرنیا، شیوه‌ها، همانجا). بنا در جبهۀ غربی بیرون الحاقاتی داشته که در عکسِ تهیه‌شده در 1317 ش / 1938 م توسط پوپ، آثار آن برجای بوده است (نک‍ : تصویر 273). محراب عمیق و بیرون‌زدۀ گنبدخانه، با توجه به کاشی‌کاری ازارۀ سدۀ 9 ق / 15 م، و مجزابودن و دور (قوس) متفاوت آن، چند سده پس از بنیان بنا افزوده شده است (نیک‌زاد). بالای محراب تزیین گچ‌بری بر هشتۀ (= خیلی برجسته) رنگی قرار دارد (پیرنیا، همان، 170).
بر قاب بالای ورودی بنا واقع در جبهۀ شمالی، کتیبه‌ای به خط کوفی شامل آیۀ 163 سورۀ بقره (2): «وَ اِلٰهُکُمْ اِلٰهٌ واحِدٌ لٰا اِلٰهَ اِلّا هُوَ الرَّحْمٰنُ الرَّحیمُ» نقاشی شده است (افشار، 2 / 315)؛ همچنین بر قاب بالای طاق‌نمای ضلع غربی، کتیبۀ بسیار مهمِ بنیان بنا نقاشی‌شده به خط کوفی نقش بسته است. این کتیبه حاوی تاریخ و نام بانیان بنا ست: «مما امر ببناء هذه القبة الامیر الجلیل المس‍‌ [ﻌ] ـود [الب‍‌] ـهشتی ابوالنجم و الاسفهسلار الج‍ [ﻠ] ـیل المصفر [چنین] ابویعقوب بدر و اسحاق ابنا ینال مولیا ا[میـ]ـر ال‍ [ـمؤ]منین ابتغا مرضاه الله و طلباً ثوابه / فی شهر رمضان سنة تسعة و عشرین و اربع مائة». متأسفانه بخشهایی از کتیبه به‌ویژه در محل نام بانیان بنا آسیب دیده، ازاین‌رو، بخشهای ازمیـان‌رفته را متفاوت خوانده‌اند (بلر، 103؛ نیـز نک‍ : ابویی، 181؛ برای مقایسۀ قرائتهای گوناگون، نک‍ : قوچانی، 14؛ هُلُد، 286). این کتیبه کهن‌ترین کتیبه در یزد به شمار می‌رود (قوچانی، 13). بر بالای درگاه شرقی نیز کتیبه‌ای حاوی آیۀ 65 سورۀ مؤمن (40) به خط کوفی نقاشی شده است (افشار، همانجا؛ قوچانی، 15). همچنین بر هشت‌ضلعی گنبدخانه در زیر گنبد، آیةالکرسی (بقره / 2 / 255) به خط کوفی نقاشی شده است (قوچانی، همانجا؛ ابویی، 190). سنگ‌قبر فخرالدین اسفنجردی با تاریخ 727 ق / 1326 م که پیش از این بر محراب نصب شده، از جای دیگری به اینجا انتقال یافته است (آیتی، 77- 78؛ افشار، 2 / 314-315).
بنای دوازده‌امام از نظر شیوۀ برپایی گنبد بر روی 8 جرز در مطالعات تاریخ معماری ایران پس از اسلام اهمیت دارد (شرودر، 1004) و بارزترین نمونه‌ای است که مشکل گذر از طرح مربع به مدور را حل کرده است (گدار، IV(2) / 299, 301). گوشه‌سازی آن کهن‌ترین نمونه‌ای است که قوسی سه‌پره دارد که از یک طاس و دو نیم‌طاس برای حل رانش قوس بالایی تشکیل شده است. ازاین‌رو، در این بنا می‌توان نخستین بذرهایی را یافت که 50 سال بعد به شکل بالنده‌ای شکوفا شد (شرودر، 1002, 1003). گنبدهای نظام‌الملک، تاج‌الملک جامع اصفهان، جامع گلپایگان، جامع اردستان و جز اینها در دنبالۀ فناوری بنای دوازده‌امام ساخته شده‌اند (گدار، IV(2) / 295-297).
بنای دوازده‌امام به شمارۀ 207 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است (مشکوٰتی، 71).

مآخذ

آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد، یزد، 1317 ش؛ ابویی، رضا، هزار سال استواری، یزد، 1387 ش؛ افشار، ایرج، یادگارهای یزد، تهران، 1354 ش؛ امیریگانه، همایون، تصویر بقعۀ دوازده‌امام، یزد، نگین کویر، تهران، 1384 ش؛ پیرنیا، محمدکریم، شیوه‌های معماری ایرانی، به کوشش غلامحسین معماریان، تهران، 1369 ش؛ همو، «گنبد در معماری ایران»، اثر، تهران، 1369 ش، شم‍ 20؛ قرآن کریم؛ قوچانی، عبدالله، بررسی کتیبه‌های بناهای یزد، تهران، 1383 ش؛ کاتب، احمد، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1357 ش؛ مشکوٰتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349 ش؛ نیک‌زاد، ذات‌الله، تحقیقات میدانی؛ نیز:

Anisi, A., «The Davāzdah Imām Mausolem at Yazd: A Re-examination», Iran, 2009, vol. XIVII; Blair, Sh. S., The Monumental Inscriptions From Early Islamic Iran and Transoxiana, Leiden etc., 1992; Godard, A., Āthār-é-Īrān, Haarlem, 1949, vol. IV; Hillenbrand, R., Islamic Architecture, Form, Function and Meaning, Edinburgh, 1994; Holod, R., «The Monument of Duvāzdah Imām in Yazd and Its Inscription of Foundation», Near Eastern Numismatics Iconography, Epigraphy and History, ed. D. K. Kouymjian, Beirut, 1974; Pope, A. U., A Survey of Persian Art, Tehran, 1977, vol. VIII; Schroeder, E., «Islamic Architecture. F. Seljuq Period», A Survey ... (vide: ibid., vol. III).

ذات‌الله نیک‌زاد