دواتدار

دَواتْدار، از مناصب دیوانی دولتهای اسلامی در سده‎های میانی. دواتدار مرکب از واژۀ «دوات» به معنای جوهردان و پسوند فارسی «دار» به معنای نگهدارنده است ( آنندراج؛ غیاث ... ، ذیل دوات). در منابع فارسی، عربی و ترکی، دواتدار مترادف اصطلاحاتی چون دواتی، دویت‌دار و دویدار، دیودار، دِواتدار و دواتگر هم ثبت شده است (ابن‌حجر، 1 / 448، 2 / 33، 3 / 72، 4 / 77؛ قلقشندی، 4 / 19، حاشیه، نیز 5 / 434).
پیشینۀ این منصب، به سده‌های نخستین اسلامی و دورۀ سامانی بازمی‌گردد (گردیزی، 192؛ بیهقی، 2 / 418). سیمجور دواتی که سپس سپهسالاری نامدار شد، نخستین دواتدار دربار اسماعیل بن احمد سامانی بود که اسناد، نسخه‌ها، مدارک دولتی، سوگندنامه‌ها و نامه‌های سلطانی را در دواتخانه نگاهداری می‌کرد (بازورث، 339؛ انوری، 37؛ قدیانی، 1 / 498). این پیشه در دوره‌های غزنوی و سلجوقی هم منصبی مهم در تشکیلات اداری به شمار می‌رفت (نک‍ : دنبالۀ مقاله). این عنوان و منصب نیز از جملۀ عنوانها و منصبهایی است که از ایران، از دورۀ ایوبیان به بعد، وارد دستگاه اداری مصر شد و در عصر ممالیک رواج بسیار یافت (ابن‌تغری‌بردی، 7 / 164؛ قلقشندی، 7 / 174، حاشیه).
دواتدار که معمولاً زیر نظر دیوان انشاء فعالیت می‌کرد (بیهقی، 2 / 779؛ قلقشندی، 1 / 149، 4 / 20، 6 / 205، جم‍ ‌)، از جملۀ صاحب‌منصبان و رکاب‌داران سلطان و شهزادگان بود و در عصر عثمانی به‌عنوان شخص نخست دربار، گاه قدرت صدارت عظمى نیز می‌یافت (هامرپور‌گشتال، 4 / 764، 2 / 889). در دوره‌های پیش از آن مسئولیت امور نظامی، چون فرماندهی لشکر نیز به آنان واگذار می‌شد (جوینی، 3 / 283، 285؛ تاریخ ... ، 102؛ شرف‌الدین، 2 / 1060؛ بناکتی، 416؛ اسکندربیک، 2 / 1454).
در مصر تا زمانی که کاتبان، بدین منصب گماشته می‌شدند، دواتداری جایگاه بلندی به شمار نمی‌رفت؛ اما با انتصاب امرای نظامی، که نخستین آنان طُغاتیمور (تغتمور) نجمی در دولت ناصرالدین بن قلاوون بود، دواتداری اهمیتی دو‌چندان یافت (ابن‌تغری‌بردی، 9 / 29-30؛ قلقشندی، 4 / 20، 7 / 174، حاشیه). ازاین‌رو، برخی از نویسندگانْ دواتداری را در ردیف مناصب نظامی دانسته‌اند (ابن‌فضل‌الله، 3 / 305). دواتداران در برخی از دوره‌ها نشانی مخصوص، منقش به دوات، داشتند که معرف منصب آنان بود. این سنت بعدها به قلمرو ممالیک مصر نیز راه یافت (ذیلابی، 120، 126). منزلت و جایگاه دواتدار در دولتهای اسلامی به‌سبب ساختار سیاسی و اداری متفاوت آنها، متغیر بود.
نفوذ و قدرت دواتداران در بعضی ادوار چنان بود که در بروز وقایع و تصمیمات سیاسی و عزل و نصبها سخت مؤثر می‌افتاد (نک‍ : دنبالۀ مقاله). آنان گاه در تعیین دستمزد، عزل و نصب افراد، تقسیم بیت‌المال، میانجیگری برای بخشش افراد مغضوب یا معزول، و حتى صدور فرمان قتل مغضوبان و محکومان نقش اساسی داشتند (قلقشندی، 4 / 32، 39؛ خواندمیر، 3 / 305؛ تتوی، 6 / 3965، 3972) و گاه در انتخاب جانشین خلفا نیز دخالت می‌کردند (ابوالفدا، 3 / 171). البته این نوسان قدرت دواتدار با تحولات دستگاه دیوانی و پیدایش وظایف نوین اداری، مانند منشی‌الممالک و مُهردار پیوند داشت (ورهرام، 196؛ مددی، 423).
دواتداران که بیشتر با قلم، دوات مخصوص و کاغذ، همراه و ملازم سلطان بودند، از خاصان دربار شمرده می‌شدند (مقریزی، 5 / 142؛ هامرپورگشتال، 2 / 889؛ شاردن، 3 / 1277). دریافت نامه‌ها از پیکها و تقدیم آنها به پادشاه، رساندن نامه‌ها، ابلاغ فرمانها، همکاری با کاتب‌السر در خواندن نامه‌ها برای پادشاه و پاسخ‌گویی به آنها، بازگویی رویدادها و حوادث برای پادشاه، مشورت دربارۀ حاملان نامه به دربارها، دریافت شکایات و در نهایت اخذ امضای پادشاه برای فرمانها، منشورها و نامه‌های محرمانه و تنظیم دستورات پادشاه، نظارت بر اوقاف و اجناس، نیابت سلطنت، سفارت و حتى فرماندهی جنگ، از مهم‌ترین وظایف دواتدار بود که در منابع متعدد از آن سخن رفته است (مثلاً نک‍ : بیهقی، 3 / 960؛ مقریزی، 2 / 412، 3 / 85، 144، 5 / 273؛ ابوعلی، 6 / 431؛ قلقشندی، 1 / 149، 154، 4 / 19، 30، 60-61، 6 / 199، 347؛ ابن‌فضل‌الله، 3 / 309).
در ایران عصر صفوی و پس از آن، مُهرکردن ارقام، احکام و اسنادی که توسط منشی‌الممالک نوشته می‌شد و گاه به ضرورت، پیشۀ داروغگی، حساب سنوات و رسیدگی به وجوهات دیوان و ضبط اموال برخی و رسیدگی به برخی حوادث و حتى ولایت بعضی مناطق، از دیگر وظایف دواتدار بوده است (میرزا سمیعا، 26؛ فومنی، 204؛ قاضی احمد، 2 / 747؛ اعتمادالسلطنه، 2 / 937). با افزایش اهمیت دواتداری، تشکیلات دواتخانه نیز گسترش یافت و افرادی با عنوان «کاتب‌الدست»، «کاتب‌السر» (منشی مخصوص) و «دواتدار صغیر» او را در انجام امور دیوانی یاری می‌کردند. گاه دو منصب دواتداری و کتابة‌السر هر دو در یک شخص جمع می‌شد (قلقشندی، 1 / 150، 154، 4 / 30، 6 / 35؛ صفدی، 9 / 204).
در دورۀ صفوی دواتداران، همواره ملازم شاه و ملقب به «مقرب‌الحضرة» یا «مقرب‌الخاقان» بودند (نصیری، 20؛ میرزا رفیعا، 1 / 572؛ سمسار، 71). تشکیلات دواتداری در این دوره ساختاری پیچیده‌تر و گسترده‌تر یافت. وظیفۀ «دواتدار مُهرِ انگشترِ آفتاب اثر» آن بود که مُهرِ شاه را که بر انگشتری وی بود، به مرکب آغشته کند و بدو بسپارد تا شاه ارقام را ممهور نماید (میرزا سمیعا، همانجا؛ سمسار، 72-73؛ میرزا رفیعا، همانجا، نیز 573). در این دوره، منصب دیگری با عنوان «دواتدار مُهر بزرگ» یا «دواتدار قدیمی» و یا «دواتدار پروانجات» وجود داشته است که منصبی جدا از دواتدار مهر انگشتر آفتاب‌اثر و گاه مشابه با وظایف دواتدار مقرب خاقان به شمار می‌آمده است (همو، 1 / 572). این دواتدارها با وجود اختلاف در مقام معنوی و مادی، همگی در مجلسِ عام دربار، در صف قورچیان و در کنار هم جای داشتند (میرزا سمیعا، همانجا؛ میرزا رفیعا، 1 / 573). در دوره‌های بعد نیز جایگاه دواتداران چندان تغییر نیافت (شعبانی، 136)؛ جز اینکه دواتدار احکام، و دواتدار ارقام هر دو زیر نظر منشی‌الممالک انجام وظیفه می‌کردند. دواتدارِ احکام، حکمهای صادرشده از سوی دیوان‌بیگی را زیر نظر منشی‌الممالک به مُهر مخصوص، ممهور می‌کرد و مواجب دواتدار ارقام نیز توسط او پرداخت می‌شد (سام، 9-10).
با گسترش وظایف دواتدار، شمار دواتداریها نیز افزایش یافت و چند دواتدار زیر نظر سردواتدار یا دواتدار کبیر خدمت می‌کردند (قلقشندی، 1 / 154، 4 / 39؛ ابن‌تغری‌بردی، 11 / 245؛ نیز نک‍ : مقریزی، 5 / 482، 7 / 102، جم‍ ؛ ابن‌ایاس، 3 / 2، 32، 313، 423؛ منهاج، 2 / 13، 193؛ اقبال، 179). در دوره‌هایی، به‌جز سلطان، صاحب‌منصبان دیگر نیز برای کارهای دیوانی خویش، دواتدار اختیار می‌کردند (مثلاً نک‍ : قاضی احمد، 2 / 723، 771؛ نصیری، 96؛ وحید، 254).
دواتداران به‌واسطۀ نفوذ در دربار معمولاً به مناصب مهم دیگری نیز گماشته می‌شدند. مثلاً در دوران ملک‌الاشرف ناصرالدین شعبان (764- 778 ق / 1363-1376 م) دواتدار چنان جایگاهی یافت که به‌منزلۀ نایب‌السلطنۀ حکومت شمرده می‌شد و در غیاب سلطان، زمام امور را به دست می‌گرفت (مقریزی، 2 / 315؛ ابن‌تغری‌بردی، 9 / 26، 29، 30)، یا به‌هر‌حال از مقامی بلند برخوردار بود (قلقشندی، 1 / 150؛ ابن‌تغری‌بردی، 13 / 185). در عصر ممالیک یکی از نام‌آورترین دواتدارانی که منصبی بلند یافت، رکن‌الدین بیبرس منصوری دواتدار (د 725 ق / 1325 م) است که از دواتداری ملک‌الاشرف صلاح‌الدین خلیل و سلطان محمد بن قلاوون، به امارت و نیابت سلطنت مصر رسید (مقریزی، 2 / 249؛ نیز نک‍ : ه‍ د، بیبرس).
در ایران دورۀ صفوی، شایستگی محراب خان، دواتدار شاه عباس، سبب دستیابی وی بر امارت ولایاتی از خراسان شد (اسکندربیک، 3 / 1675؛ سمسار، 72). در دورۀ قاجار نیز از محمدحسن خان اعتماد‌السلطنه (د 1313 ق / 1896 م)، ملقب به صنیع‌الدوله به‌عنوان دواتدار یاد شده است. او پس از دواتداری، وزیر انطباعات، مترجم حضور و نایب‌الایالۀ خوزستان نیز شد (افشار، 910). عبدالعلی خان ادیب‌الملک (د 1302 ق / 1885 م) که دواتدار شاه بود، وزیر وظایف، حاکم قم، ساوه، زرند، سمنان، دامغان، گلپایگان و خوانسار نیز شد و پس از آن به ریاست مجلس شورای عدلیه رسید. امین‌الملک پاشا خان ملقب به امین‌الصُرّة نیز افزون‌بر دواتداری، مهردار، وزیر عدلیه و وزیر تهران هم بود (محبوبی، 486؛ افشار، 917، نمونه‌های بیشتر را، نک‍ : 916، 956، 1023، 1060).

مآخذ

آنندراج، محمدپادشاه، تهران، 1336 ش؛ ابن‌ایاس، محمد، بدائع الزهور، استانبول، 1945 م؛ ابن‌تغری‌بردی، النجوم الزاهرة، به کوشش محمدحسین شمس‌الدین، بیروت، 1413 ق / 1992 م؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، انباء الغمر، به کوشش حسن حبشی، قاهره، 1392 ق / 1972 م؛ ابن‌فضل‌الله عمری، احمد، مسالک الابصار، به کوشش کامل سلمان جبوری، بیروت، دارالکتب‌العلمیه؛ ابوعلی مسکویه، تجارب الامم، ترجمۀ ابوالقاسم امامی، تهران، 1379 ش؛ ابوالفدا، المختصر فی اخبار البشر، قاهره، المطبعةالحسینیه؛ اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1377 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1364 ش؛ افشار، ایرج، «فهرستهای چندگانه ... »، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران) اعتمادالسلطنه، به کوشش همو، تهران، 1368 ش، ج 3؛ اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، تهران، 1384 ش؛ انوری، حسن، اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، تهران، 1355 ش؛ بازورث، ک. ا. ، سلسله‌های اسلامی جدید، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1381 ش؛ بناکتی، داوود، تاریخ، به کوشش جعفر شعار، تهران، 1348 ش؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش خلیل خطیب‌رهبر، تهران، 1383 ش؛ تاریخ شاهی قراختاییان، به کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1355 ش؛ تتوی، احمد، تاریخ الفی، به کوشش غلامرضا طباطبایی‌مجد، تهران، 1382 ش؛ جوینی، عطا‌ملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمد قزوینی، تهران، 1385 ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، تهران، 1380 ش؛ ذیلابی، نگار، «رنگ: نشانهای مصور در مصر مملوکی»، تاریخ و تمدن اسلامی، تهران، 1386 ش، س 3، شم‍ 6؛ سام، علی، «اصحاب فرمان‌نویسی در عهد قاجار»، گنجینۀ اسناد، تهران، 1393 ش، س 24، شم‍ 1؛ سمسار، محمدحسن، «فرمان‌نویسی در دورۀ صفویه»، بررسیهای تاریخی، تهران، 1371 ش، شم‍ 13؛ شاردن، ژان، سفرنامه، ترجمۀ اقبال یغمایی، تهران، 1393 ش؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، به کوشش سعید میرمحمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران، 1387 ش؛ شعبانی صمغ‌آبادی، رضا، «سازمان کشوری ایران در عصر افشاریه»، آیین کشورداری ایرانیان، تهران، 1353 ش؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش احمد ارناؤوط و ترکی مصطفى، بیروت، 1420 ق / 2000 م؛ غیاث ‌اللغات، غیاث‌الدین محمد رامپوری، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، کانون معرفت؛ فومنی، عبدالفتاح، تاریخ گیلان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1349 ش؛ قاضی ‌احمد قمی، خلاصة التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، 1383 ش؛ قدیانی، عباس، فرهنگ جامع تاریخ ایران، تهران، 1387 ش؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، بیروت، دارالکتب‌العلمیه؛ گردیزی، عبدالحی، زین الاخبار (تاریخ)، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363 ش؛ محبوبی اردکانی، حسین، تعلیقات بر المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران) اعتمادالسلطنه، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1368 ش، ج 2؛ مددی، علی‌اکبر، وضع اجتماعی دورۀ غزنویان، کابل، 1356 ش؛ مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، 1418 ق / 1997 م؛ منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی، کابل، 1343 ش؛ میرزا رفیعا، «دستور الملوک»، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، دفتر تاریخ، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1380 ش؛ میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1368 ش؛ نصیری، محمدابراهیم، دستور شهریـاران، به کوشش محمد‌نـادر نصیری مقدم، تهـران، 1373 ش؛ وحید قزوینـی، محمدطاهر، جهان‌آرای عباسی، به کوشش سعید میرمحمدصادق، تهران، 1383 ش؛ ورهرام، غلامرضا، نظام حکومت ایران در دوران اسلامی، تهران، 1367 ش؛ هامرپورگشتال، یوزف، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمۀ زکی علی‌آبادی، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، 1367 ش.

محمدحسین اشرف