دنیا، مجله

دُنْیا، نام مجله‌ای علمی با گرایش مارکسیستی، به مدیریت تقی ارانی که از بهمن 1312 تا خرداد 1314 / فوریۀ 1934- ژوئن 1935 منتشر می‌شد.
ماهنامۀ دنیا در بهمن 1312 در تهران آغاز به کار کرد. این نشریه پس از نشر دوازدهمین شماره، در خرداد 1314، از انتشار بازماند. در برخی از منابع، علت تعطیل دنیا، کمبودهای مالی عنوان شده است؛ ولی انور خامه‌ای، سبب را دستور تشکیلات حزب کمونیست ایران (ص 83؛ نیز نک‍ : صدر، 2 / 293؛ اسناد ... ، 1 / 531- 532؛ علوی، 153)، و ایرج اسکندری (ص 73-74) اشتغال مدیر مجله به مسئولیتهای دولتی عنوان کرده است.
صاحب ‌امتیاز و مدیر دنیا، تقی ارانی (1281- 1318 ش / 1902-1940 م) بود. او پیش‌تر، هنگام دانشجویی در برلین، به کار در چاپخانۀ کاویانی اشتغال داشت و در همان‌جا با مجله‌های فارسی‌زبان، ازجمله نامۀ فرنگستان، ایرانشهر و بیرق انقلاب همکاری قلمی می‌‌کرد (احمدی، 13 بب‍ ؛ نیز نک‍ : آگاهی، 151-152). وی پیش از انتشار دنیا، از تهران مقاله‌هایی بی‌امضا برای چـاپ در پیکار و نهضت ــ دو ارگـان حزبـی منتشرشده از سوی کمونیستهای ایرانـی در برلین ــ می‌فرستاد. دو سال و نیم پس از تعطیل دنیا، ارانی به جرم وابستگی به حزب کمونیست دستگیر شد. وی در زندان، در پی ابتلا به بیماری تیفوس و ممانعت از مداوای او، درگذشت. ارانی علاوه‌بر نام واقعی، از نام مستعار احمد قاضی نیز استفاده می‌‌کرد. افزون‌بر او، نویسندگان عمدۀ دنیا، عبارت بودند از: ایرج اسکندری با نام مستعار فریدون ناخدا، و بزرگ علوی بـا نـام مستعـار ا. جمشید (نک‍ : ارانـی، «الف» ـ «ث»؛ نیـز احمدی، 13، 27، 31-32؛ علوی، 154؛ آبراهامیان، 263-264).
تقی ارانی پس از دریافت دکترا در رشتۀ فیزیک و شیمی، به وطن بازگشت و به تدریس در دبیرستانهای تهران پرداخت. وی که هنگام تحصیل در آلمان به مارکسیسم گرایش پیدا کرده بود، به ترویج آن مکتب پرداخت. او به همین منظور، مجلۀ دنیا را که نخستین نشریۀ اندیشه‌‌ساز مارکسیستهای ایران است، انتشار داد (نک‍ : احمدی، 27 بب‍ ؛ آگاهی، همانجا). با این وصف، به‌دلیل آنکه قانون مجازات مقدمین بر علیه امنیت و استقلال مملکت، مصوب خرداد1310، دارابودن مرام اشتراکی را جرم دانسته است و همچنین به‌سبب وجود جریانهای نیرومند ضدکمونیسم و ضدماتریالیسم در ایران، مجلۀ دنیا به تبلیغ آشکار کمونیسم نپرداخت؛ ازاین‌رو، خامه‌ای (ص 81-83)، ارانی و دنیا را مستقل از کمونیسم بین‌الملل که به زعامت شوروی می‌بود، دانسته است. استقلال دنیا از کمونیسم بین‌الملل، تأییدی است بر عدم عضویت ارانی در حزب کمونیست ایران (احمدی، 31). ناگفته نماند که پیش از آن هم حزب کمونیست به‌شدت به گروه «جمهوری انقلابی» ارانی و یارانش حمله می‌کرد (ستاره ... ، 384-385؛ نیز نک‍ : احمدی، 19، 24).
در مقالۀ آغازین دنیا، هدف از انتشار آن به‌تفصیل بیان شده است: «دنیا به اصول ماتریالیسم معتقد است، با ایده‌آلیسم می‌ستیزد و جدیت می‌کند فکر خوانندۀ خود را با درجۀ تمدن امروزی بشر آشنا سازد». در این مقاله، دو گروه مورد نکوهش قرار گرفته‌اند: 1. گروههای طرف‌دار «سیر قهقرایی»؛ 2. گروهی که می‌گویند «ایرانی بایستی از اروپایی تقلید کند». در این میان، «رل تاریخی» دنیا را «راهنمایی» جوانان به «راه حقیقی تکاملی» تعریف کرده بودند (نک‍ : س 1، شم‍ 1، ص 1-2؛ نیز خامه‌ای، همانجا).
دنیا از نگاه محتوای علمی بسیار غنی بود. این مجله، به بخشهای علمی، صنعتی، فلسفی و اجتماعی تقسیم می‌شد و از رویدادهای سیاسی و اقتصادی جهان نیز تفسیری با عنوان «منظرۀ دنیا» ارائه می‌کرد. مضمون بسیاری از مقاله‌ها در زبان فارسی تازه و بی‌سابقه، و از تنوعی چشمگیر برخوردار بود؛ مانند اتم و بُعد چهارم، پسیکولوژی خواب، فضای چندبعدی و فرضیۀ نسبی، اسرار سلول و اعصاب، انتقال سینما و عکس با بی‌سیم، عرفان و اصول مادی، ماتریالیسم و ایده‌آلیسم، دیالکتیک منطق، زن و ماتریالیسم، فیلم از نظر صنایع ظریفه، ارزش ادبی رمان و جز اینها (برای نمونه، نک‍ : س 1، شم‍ 5، جم‍‌ ).
بیشتر مقاله‌های دنیا را خود ارانی می‌نوشت. او و دیگر نویسندگان مجله سعی می‌‌کردند به نحوی که گزنده و تحریک‌کننده نباشد، در نوشته‌های خود به ماتریالیسم دیالکتیک اشاره کنند؛ ازاین‌رو، و از آن جهت که دنیا به رویدادهای سیاسی یا حتى اجتماعی کشور نپرداخت، دچار توقیف نشد، اگرچه دو سال بعد از تعطیل‌ مجله، محتویات آن، به‌عنوان سند و مدرک، در دادگاه برضد ارانی و هم‌اندیشانش به کار رفت. در آن دادگاه، ارانی از محتوای علمی دنیا سخن گفت و افزود: «انتشار آن جز خدمت و تحصیل افتخار برای جامعۀ ایرانی چیز دیگری نبود» (نک‍ : ص 4 بب‍ ؛ آگاهی، 155-156).
باتوجه‌به اینکه شمارگان دنیا حدود 200 (اسکندری، 65)، محتوایش سنگین، و فهم آن نیاز به «مقدمات» (دنیا، 1314 ش، شم‍ 10-12، جم‍‌ ) داشت، ادعای دستگاه امنیتی رضاشاهی و همچنین حزب توده (که خود را وارث ارانی معرفی می‌کرد) دربارۀ تأثیر این مجله در گسترش مارکسیسم ـ لنینیسم یا دست‌کم مارکسیسم و ماتریالیسم، گزاف‌آمیز به نظر می‌رسد.
روی جلد دنیا ساده است و نام نشریه را به خط نسخ نوشته‌اند. در روی جلد، تصویرهایی در ارتباط با مهم‌ترین مقاله درج می‌شد؛ ازجمله، دو بار تصویر ماریا اسکلودوسکا کوری را به مناسبت اشاره به کارهای علمی آن بانو و یا اهمیت مقام زن چاپ کردند (نک‍ : 1313 ش، س 1، شم‍ 6، 9). نشانی دنیا و نشانی چاپخانه‌های محل تولیدش در خیابان انتخابیه و سپس خیابان علاءالدوله بود. مجله اغلب در 32 صفحۀ دوستونی به قطع 21×14، نخست در چاپخانۀ اطلاعات، و از شمارۀ چهارم در چاپخانۀ سیروس به چاپ می‌‌رسید. اشتراک سالانه‌اش 20 ریال، و بهای تک شماره ‌2 ریال بود (نک‍ : همانجاها). آگهیهای آن محدود، و مربوط به کتاب یا پزشکی و بهداشت بود. مجموعه‌های اصلی، تجدیدچاپ‌شده و شماره‌های پراکندۀ دنیا در اکثر کتابخانه‌های معتبر ایران موجود است.
در سال 1335 ش، مرکزیت حزب توده که پس از کودتای 1332 ش به‌صورت حزبی مهاجر در اتحاد شوروی مستقر بود، به شهر لایپزیگ در آلمان انتقال یافت و چاپخانه‌ای کوچک برای چاپ اعلامیه‌ها و پیایندهای حزب در اختیار دفتر اجرایی حزب قرار گرفت (نک‍ : خزایی، 62-67).
حزب توده از فروردین 1339 فصلنامۀ دنیا «نشریۀ تئوریک کمیتۀ مرکزی حزب تودۀ ایران» را با ارجاع به انتشار دنیا، منتشرشده توسط ارانی و با ادعای ادامۀ آن، به عنوان «دورۀ دوم» انتشار داد. مجله در 1351 ش، فصلنامه شد؛ اما با آغاز دورۀ سوم از فروردین 1353 به‌صورت ماهنامه درآمد (نک‍ : 1353 ش، دورۀ 3، شم‍ 1، ص 1؛ نیز برزین، 194).
پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران، مجلۀ دنیا از مرداد 1358 به داخل کشور انتقال یافت (دورۀ چهارم)؛ اما ایراد قانونی در مورد امتیاز آن، موجب شد که از شمارۀ 4 (تیر 1359) «ضمیمۀ نامۀ مردم» معرفی شود. در اردیبهشت 1360، شمارۀ 20 آن درآمد و به همراه دیگر پیایندهای حزب توده توقیف شد. بدین‌ترتیب، بار دیگر دنیا به خارج از ایران کوچید و چند شماره‌ای از آن در 1367- 1368 ش با نشانی سوئد انتشار یافت.
در آلمان، مسئولیت دنیا نخست بر عهدۀ غلامحسین فروتن و سپس احسان طبری بود. وظیفۀ مدیریت مجله را رفعت محمدزادۀ کوچری (نام مستعار: مسعود اخگر)، افسر پیشین و دکتر اقتصاد، بر عهده داشت. در چاپ تهران، مجله با مسئولیت و مدیریت همو انتشار می‌یافت. مسئول شماره‌های چاپ سوئد نامشخص است (طبری، 213، 232؛ فروتن، 397؛ حزب ... ، 187، 236).
محتوای دنیـا را مقاله‌هایی در تعـریف و توجیـه مارکسیسم ـ لنینیسم، مبارزه با تجدیدنظرطلبی، مخالفت با مائوئیسم و کنفدراسیون محصلان و دانشجویان ایرانی خارج از کشور، تاریخچۀ برخی از حرکتهای سیاسی ایران، تشریح نادرست‌بودن طرحهای اقتصادی و صنعتی و کشاورزی داخل کشور، و نشان‌دادن وابستگی رژیم شاه به امپریالیسم آمریکا، و به‌ندرت شعرهای انقلابی تشکیل می‌داد. افزون‌براین، پاره‌ای از گزارشهای حزبی و مقاله‌های ستایش‌آمیز در مورد سیاستهای داخلی و خارجی اتحاد شوروی و دیگر کشورهای بلوک کمونیست، در این مجله به چاپ رسیده است (فروتن، 396- 398).

مآخذ

آگاهی، عبدالحسین، «دکتر تقی ارانی، چهره‌ای تابان در تاریخ جنبش کارگری و کمونیستی ایران»، دنیا، تهران، 1358 ش، س 1، شم‍ 5؛ احمدی (ناخدا)، حمید، تاریخچۀ جمهوری انقلابی ایران و گروه ارانی، تهران، 1387 ش؛ ارانی، تقی، آخرین دفاع در دادگاه جنایی تهران، بی‌جا، بی‌تا؛ اسکندری، ایرج، خاطرات سیاسی، تهران، 1372 ش؛ اسناد مطبوعات ایران (1286-1320 ش)، به کوشش کاوه بیات و مسعود کوهستانی‌نژاد، تهران، 1371 ش؛ برزین، مسعود، شناسنامۀ مطبوعات ایران (از 1215 تا 1357 ش)، تهران، 1371 ش؛ حزب توده از شکل‌گیری تا فروپاشی (1320- 1368 ش)، موسسۀ مطالعات و پژوهشهای سیاسی، تهران، 1387 ش؛ خامه‌ای، انور، پنجاه نفر ... و سه نفر، تهران، 1362 ش؛ خزایـی، حسیـن، «حـزب تـوده در آلمـان»، زمانـه، تهـران، 1386 ش، شم‍ 60؛ دنیا، شماره‌های مختلف؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جرائد و مجلات ایران، اصفهان، 1364 ش؛ ستارۀ سرخ، ارگان کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست ایران، به کوشش حمید احمدی، برلین، 1370 ش؛ طبری، احسان، کژراهه، تهران، 1367 ش؛ علوی، بزرگ، خاطرات، به کوشش حمید احمدی (ناخدا)، تهران، 1377 ش؛ فروتن، غلامحسین، یادهایی از گذشته، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1380 ش؛ نیز:

Abrahamian, E., «Arānī, Taqī», Iranica,  vol. II.

ناصرالدین پروین