دندانقان

دَنْدانْقان، شهرکی کهن میان مرو و سرخس که ویرانه‌های آن امروزه در 33کیلومتری جنوب مرو کنونی قرار دارد؛ نیز نام نبردی سرنوشت‌ساز که در این محل، میان سلطان مسعود غزنوی و طغرل بیک سلجوقی رخ داد.
از تاریخ دندانقان جز اندک آگاهیهایی که در منابع تاریخی و جغرافیایی سده‌های نخستین اسلامی آمده است، آگاهی دیگری در دست نیست؛ اما بنابر گزارش جغرافی‌نویسان سده‌های نخستین اسلامی، این شهر در منطقه‌ای خشک و بی‌آب‌وعلف، در میان دشت و بیابان و ریگزار بر سر راه سرخس به مرو جای داشته است (یعقوبی، 279؛ ابن‌خردادبه، 24؛ اصطخری، 263؛ یاقوت، 2 / 610) و در دژ استوار آن نیروهایی مستقر بوده‌اند که از تهاجم ترکان به نواحی داخلی خراسان جلوگیری می‌کرده‌اند. این شهر به‌وسیلۀ دیواری بلند که در اطراف آن کشیده شده بود و حدود 500 گام درازا داشت، محافظت می‌شد (یعقوبی، همانجا؛ حدود ... ، 23؛ یاقوت، همانجا) و جانب شرقی آن به کشتزارهای مرو منتهی می‌گردید.
حریر و پنبۀ دندانقان به مرغوبیت و خوبی شهرت داشته، و پنبه از جملۀ صادرات مهم آن به شمار می‌رفته است (ابن‌حوقل، 2 / 436-437، 456؛ ابوالفدا، 459؛ نیز نک‍ : لسترینج، 400). بنابر گزارشِ جغرافی‌نویسان، آب دندانقان از چاههای آب شیرین داخل شهر تأمین می‌شده است. شهر دارای یک مسجد، کاروان‌سرا و شماری حمام بوده است و مردم آن بیشتر شافعی‌مذهب بوده‌اند (مقدسی، 312، 323؛ ابن‌حوقل، 2 / 436-437).
شهرت این شهر در تاریخ بیشتر به‌سبب نبردی است که در 431 ق / 1040 م، میان سلطان مسعود غزنوی و ترکان سلجوقی به رهبری طغرل بیک و چغری بیک در این محل درگرفت. سلطان مسعود غزنوی که یک سال پیش از این تاریخ، ترکان سلجوقی را در حوالی سرخس شکست داده، و شهرهای هرات و نیشابور را از تصرف آنها خارج کرده بود، در صدد برآمد تا در دشتهای اطراف مرو کار این ترکان را یکسره سازد؛ ازاین‌رو، سپاهیانی سنگین‌اسلحه ــ که بعضی از مورخان شمار آنان را تا 000‘100 تن دانسته‌اند ــ به‌همراه فیلهایی جنگـی گرد آورد و برای نبرد آماده شد. از سوی دیگر، ترکان سلجوقی با 000‘16 تن سپاهی سبک‌اسلحه ــ که چاههای آب منطقه را در اختیار گرفته بـودند ــ رویاروی آنان قرار گرفتند و در جنگی که میان دو طرف درگرفت، به‌سبب ضعف درونی غزنویان و سبک‌باری نیروهای سلجوقی، این جنگ به شکست غزنویان انجامید و خراسان به تصرف طغرل بیک درآمد (گردیزی، 203؛ بیهقی، 632؛ حسینی، اخبار ... ، 194، زبدة ... ، 56، 315؛ ظهیرالدین، 16؛ راوندی، 100؛ نیز نک‍ : اقبال، 278؛ بازورث، «دورۀ اول ... »، 195؛ زاهودر، 583).

ترکان سلجوقی پس از پیروزی در این جنگ، تخارستان، خوارزم، خراسان، عراق، فارس، سیستان، ماوراءالنهر، کرمان، مصر و شام را به تصرف درآوردند (منهاج، 1 / 251-252، 254؛ بازورث، «تاریخ ... »، 219-226، «دورۀ اول»، 195).
بنابر گزارش یاقوت این شهر در سدۀ 7 ق / 13 م، ویرانه‌ای بیش نبوده است (2 / 610). گویا دندانقان براثر تهاجمات ترکان غز، پس از مرگ سلطان سنجر سلجوقی، در 533 ق / 1139 م ویران شده است و براثر پیشروی ریگزارهای پیرامون آن به سوی شهر، مردم آن ناگزیر به ترک آنجا شده‌اند (سمعانی، التحبیر ... ، 2 / 442؛ یاقوت، 2 / 610).
دندانقان پس از امضای قرارداد آخال ــ که در 1285 ق / 1868 م، میـان دولتهای ایران و روسیه بـه امضا رسید ــ رسماً بـه روسیه واگذار شد. امروزه ویرانه‌های دندانقان با نام طاش / تاش / تاش رباط در خاک جمهوری ترکمنستان قرار دارد و خالی از سکنه است (حسین‌پور، 104؛ زاهودر، 587).
مورخان و جغرافی‌نویسان از بسیاری از علما و محدثان نام برده‌اند که اصل و نسب ایشان از دندانقان بوده است؛ از آن میان می‌توان به اینان اشاره کرد: ابوالقاسم دندانقانی، ابوالفضل خطیب، و ابومحمد دندانقانی، نیز قدمایی چون ابوالسری واعظ دندانقانی، احمد بن خشنام دندانقانی و احمد بن قاسم دندانقانی (سمعانی، همان، 2 / 29، 442، الانساب، 5 / 382-383؛ یاقوت، همانجا).

مآخذ

ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1939 م؛ ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1306 ق / 1889 م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840 م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870 م؛ اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مفصل ایران، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1356 ش؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش قاسم غنی و علی‌اکبر فیاض، تهران، 1324 ش؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340 ش؛ حسین‌پور، اکرم و دیگران، ماهیت تحولات در آسیای مرکزی و قفقاز، تهران، 1373 ش؛ حسینی، علی، اخبار دولة السلجوقیة، به کوشش محمد اقبال، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ همو، زبدة التواریخ، به کوشش محمد نورالدین، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ راوندی، محمد، راحة الصدور، به کوشش محمد اقبال لاهوری، تهران، 1333 ش؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان بن یحیى معلمی، حیدرآباد دکن، 1385 ق / 1965 م؛ همو، التحبیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، 1395 ق / 1975 م؛ ظهیرالدین نیشابوری، سلجوق‌نامه، تهران، 1332 ش؛ گردیزی، عبدالحی، زین الاخبار ( تاریخ)، به کوشش عبدالحی حبیبی، 1347 ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906 م؛ منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی، کابل، 1342 ش؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن‌رسته، به کوشش دخویه، لیدن، 1309 ق / 1891 م؛ نیز:

Bosworth, C. E., «The Early Ghaznavids», The Cambridge History of Iran, vol. IV, ed. R. N. Frye, Cambridge, 1975; id., The Ghaznavids, Beirut, 1973; Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966; Zahoder, B., «Dendanekan», tr. İ. Kaynak, Türk tarih kurumu belleten, Ankara, 1954, vol. XVIII, no. 71.

فریده صفری سندیانی