دمام

دَمّام، شهر و بندری در ایالت شرقی (الشرقیه) عربستان در کرانه‌های خلیج‌فارس. این شهر بندری از شمال به رأس‌التَّنوره، از جنوب به خُبَر، از شرق به جزیرۀ تاروت، و از غرب به ظهران و قطیف محدود است («پادشاهی ... »، 63). این منطقه در دشت وسیع و ساحلی خلیج‌فارس جای دارد و تا صحرای دَهناء امتداد می‌یابد. دمام از آب‌وهوایی گرم‌ومرطوب در تابستان، و ملایم در دیگر فصلهای سال برخوردار است و نسیمهایی که از جانب خلیج‌فارس می‌وزند، اندکی هوا را خنک‌تر می‌سازند.
از تاریخ دمام تا پیش از سدۀ 13 ق / 19 م، آگاهی چندانی در دست نیست. همین اندازه می‌دانیم که در اوایل سدۀ 13 ق، رحمت بن جابر جلاهمه با افراد خود بدانجا کوچید و به آبادانی آن پرداخت و دژی استوار در شمال دمام برپا ساخت (آل‌ملا، 1 / 280؛ لاریمر، IX / 538؛ قس: توئیچل، 71، که بنای قلعه را به پرتغالیها نسبت می‌دهد).
در سال 1231 ق / 1816 م ابن‌جابـر از اتحاد با آل‌سعود بر ضد دولت بحرین سرباز زد و در‌نتیجه دژ دمام توسط سعودیها تخریب شد. دیری نپایید که ابن‌جابر با پشتیبانی نیروهای عثمانی بار دیگر بر آنجا چیره شد و به بازسازی آن دژ پرداخت. در 1241 ق / 1826 م، قبایل آل‌خلیفه و بنی‌خالد از دست‌نشاندگان امیر بحرین، دمام را به تصرف خویش درآوردند و پس از قتل رحمت بن جابر به تحریک امیر بحرین، این منطقه به مدت 17 سال در سیطرۀ امیران بحرین قرار گرفت. سرانجام فیصل بن ترکی در 1260 ق / 1864 م آنجا را به تصرف سعودیها درآورد (EI2؛ نخله، 111، 125، 126؛ فیلبی، 160).
دمام به لحاظ موقعیت ممتاز راهبردی‌اش، پیوسته پناهگاه متمردان به‌ویژه مخالفان امیران بحرین بوده است (مثلاً نک‍ : نبهانی، 121، 122)؛ ازاین‌رو بارها مورد هجوم و اشغال قدرتهای حاکم در منطقه ازجمله انگلیس و عثمانی قرار گرفت. در 1268 ق / 1852 م فرزندان عبدالله بن خلیفه با حمایت فیصل در دمام به قدرت رسیدند. آنان برای بازپس‌گیری بحرین از انگلیسیها به تلاشهایی نافرجام دست زدند که حاصلی جز بمباران دمام در 1278 ق / 1861 م، توسط نیروهای انگلیسی در بر نداشت (EI2). همچنین دمام در 1288 ق / 1871 م، چندی به تصرف عثمانیها درآمد (قائم‌مقامی، 76).
در اوایل سدۀ 14 ق / 20 م شماری از افراد قبیلۀ دواسر به ریاست احمد بن عبدالله دوسری به دنبال کشمکشهایی با حکومت بحرین در دمام سکنا گزیدند و به آبادانی آنجا پرداختند. تجارت مروارید طبیعی مهم‌ترین منبع درآمد این قبیله بود (آل‌ملا، همانجا؛ کحاله، 401). کشف ذخایر عظیم نفتی در 1938 م / 1317 ش به تغییر اساسی در این شهر انجامید؛ به گونه‌ای که پس از چند دهه آنجا را به بزرگ‌ترین مرکز صادرکنندۀ نفت و گاز طبیعی عربستان بدل ساخت (بریتانیکا، III / 867). ازآن‌پس شماری از مراکز و مؤسسات دولتی همچون ادارۀ برق، گمرک، پست، شهرداری و چند پاسگاه مرزی در آنجا به فعالیت پرداخت و بندر بزرگ دمام احداث شد (آل‌ملا، 1 / 281).
در سال 1947 م / 1326 ش بـا احـداث خطوط راه‌آهن دمـام ـ ریاض به طول 562 کمـ ، که بعدها نیز توسعۀ بیشتری یافت و نیز ساخت راههای شوسۀ متعددی که دمام را به دیگر شهرهای عربستان مرتبط می‌ساخت، چهرۀ این شهر متحول گردید («این است ... »، 102-104؛ فارسی، 210).
در سال 1953 م / 1332 ش، مرکز ایالت احساء از هفوف به دمام منتقل شد. این کار به نوبۀ خود سهم بسزایی در پیشرفت و آبادانی هر چه بیشتر دمام داشت. در پی آن نخستین شورای شهر دمام در 1954 م / 1333 ش، آغاز به کار کرد. به شمار دفاتر دولتی، نهادهای اداری و مؤسسات مالی نیز افزوده شد؛ تاآنجاکه دمام در دهۀ 1980 م / 1360 ش، به شهری مدرن و پیشرفته بدل شد (آل‌ملا، 1 / 282-284؛ فارسی، 245-246, 252؛ شاتولوس، 152). این شهر در 2010 م / 1389 ش، بیش از 900هزار تن جمعیت داشته است («عربستان ... »، npn.).

مآخذ

آل‌ملا، عبدالرحمان، تاریخ هجر، احساء، 1411 ق / 1991 م؛ شاتولوس، م.، «از درآمد نفت تا توسعۀ اقتصادی»، شبه جزیرۀ عربستان در عصر حاضر، ترجمۀ اسدالله علوی، مشهد، 1378 ش؛ قائم‌مقامی، جهانگیر، بحرین و مسائل خلیج فارس، تهران، 1341 ش؛ کحاله، عمررضا، جغرافیة شبه جزیرة‌ العرب، به کوشش احمد علی، قاهره، 1384 ق / 1964 م؛ نبهانی، محمد، التحفة النبهانیة فی تاریخ الجزیرة العربیة، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ نخله، محمد عرابی، تاریخ الاحساء السیاسی، کویت، ذات السلاسل؛ نیز:

Britannica, micropaedia, 1989; EI2; Farsy, F., Modernity and Tradition, Cambridge, 2003; The Kingdom of Saudi Arabia, London, 1977; Lorimer, J. G., Gazetteer of the Persian Gulf, Oman and Central Arabia, Oxford, 1986; Philby, H. S. T. J., Sa‘udi Arabia, Beirut, 1968; «Saudi Arabia», City Population, www.citypopulation. de / SaudiaArabia. html? Cityid=7717 (acc. Nov. 2017); This Is Our Country, Saudi, 2003; Twitchell, K. S., Saudi Arabia, New Jersey, 1953.

عزت ملا‌ابراهیمی