دقیقی، ابوعبدالغنی

 دَقیقی، ابوعبدالغنی سلیمان بن بنین بن خلف بن عوض شافعی، ملقب به تقی‌الدین (د 17 رمضان 613 یا 614 ق / 28 دسامبر 1216 یا 18 دسامبر 1217 م)، ادیب و نحوی مصری، که او را انصاری نیز خوانده‌اند (یمانی، 134؛ فیروزآبادی، 108).
دقیقی را از یاران عبدالله ابن‌برّی (د 582 ق؛ ه‍ م) نحوی و لغت‌شناس شافعی مصری شمرده‌اند و گفته‌اند که مدتی ملازم وی بود تا آنکه در نحو مهارت یافت. از دیگر استادان وی به اسماعیل زیّات و شیر بن علی اشاره شده است (ذهبی، 198؛ صفدی، 15 / 356؛ یمانی، همانجا). زکی عبدالعظیم و منذری را نیز در شمار کسانی آورده‌اند که از وی روایت کرده‌اند (ذهبی، همانجا؛ سیوطی، 261). در برخی از کتابها، روایتهایی از دقیقی آمده که نشان می‌دهد به گفته‌های وی استناد می‌شده است (برای نمونه، نک‍ : صالحی، 7 / 389-390). یاقوت که معاصر وی بود، اشاره می‌کند که در بعضی از مجالس با وی دیدار کرده و او اجازۀ روایت کتابهایش را که بر 43 عنوان بالغ بوده، به وی داده است (11 / 244-246).

آثـار

اگر‌چه در منابع، دقیقی را به گستردگی دانش وصف نکرده‌اند، اما فهرست آثار او دلالت بر دانسته‌های بسیار او دارد. از مجموعۀ آثارش که جز نامی از آنها باقی نمانده، می‌توان دریافت که وی بیشتر در زمینۀ «صنایع ادبی و شعر» به‌خصوص عروض تبحر داشته است؛ چندان‌که یاقوت (11 / 244) و برخی از فهرست‌نویسان (مثلاً نک‍ : قره‌بلوط، 2 / 1219؛ کحاله، 4 / 256) به او نسبت «عروضی» داده‌اند. «ادب و اخلاق» و «لغت» نیز از موضوعاتی است که مورد توجه او بوده است. افزون‌بر یاقوت که دقیقی اجازۀ روایت نوشته‌هایش را به او داده، سیوطی نیز به نقل از یغموری می‌گوید که دقیقی در ربیع‌الاول 612 به شخصی به نام ضیاء‌الدین ابوالحسین محمد بن اسماعیل بن ابی‌الحجاج مقدسی اجازۀ روایت همۀ کتابهایش را داده است. همچنین یغموری می‌گوید که نام کتابهای دقیقی را از روی خط وجیه‌الدین صبان نقل کرده که او خود فهرست کتابها را از روی نوشتۀ شریف ادریسی ابوعبداللٰه بن محمد بن عبدالعزیز برگرفته است (نک‍ : سیوطی، همانجا؛ خوانساری، 4 / 86)؛ با‌این‌همه، از 34 اثر وی تنها دو کتاب باقی مانده است:

الف ‌ـ چاپی

اتفاق المبانی و افتراق المعانی (چ عمان، 1405 ق / 1985 م)، اثری است در زمینۀ لغت و گردآوری واژه‌های مترادف و هم‌معنی. شاید اصمعی (ه‍ م) را بتوان در شمار نخستین کسانی قرار داد که با تألیف کتاب ما اختلفت الفاظه و اتفقت معانیه به این کار پرداخته است. دقیقی در مقدمۀ خود اشاره می‌کند که پس از تألیف دو کتاب اغراب العمل فی اعراب ابیات الجمل و دیگری الوضاح فی شرح ابیات الایضاح، تصمیم گرفت تا با پرداختن به شگفتیهای زبان که علم دین و دنیا در گرو دانستن آنها ست، کتاب سومی در تکمیل آن دو تألیف کند و به دستاویز آن، با یکی از بزرگان، یعنی بهاء‌الدین ابوالعباس احمد بن قاضی، پیوند دوستی برقرار کند. کتاب در 3 باب تألیف شده: 1. «ما اختلف لفظه و اختلف معناه» در 3 فصل، و مراد کلمات گوناگون در زبان است. مؤلف اشاره می‌کند که وی توانسته 200 واژه در این باب جای دهد، اما او به 170 واژه اکتفا کرده است (ص 6)؛ 2. «ما اتفق لفظه و اختلف معناه» (ص 11) که منظور کلمات چند‌معنایی است؛ 3. «ما اختلف لفظه و اتفق معناه» که همان واژه‌های مترادف است. وی در کتاب خود بارها از ابن‌بری نام می‌برد (برای نمونه، نک‍ : ص 28).

ب ـ خطی

لب الالباب فی شرح ابیات الکتاب لسیبویه. نسخه‌ای از این کتاب متعلق به کتابخانۀ شخصی حسن حسنی عبدالوهاب است که در کتابخانۀ دار الکتب الوطنیۀ تونس، شم‍ 475‘18، نگهداری می‌شود.

ج ـ یافت‌نشده

آلات الجهاد و ادوات الصافنات الجیاد، الاحکام الشوافی فی احکام القوافی، اخلاق الکرام و اخلاق اللئام، استِنجاز (یا انجاز) المحامد فی انجاز المواعد، الاعجاز و الایجاز فی المعانی و الالغاز، اعذب (یا اغراب) العمل فی شرح ابیات الجمل، الافلاک السوائر (یا السرائر) فی انفکاک الدوائر، الاقوال العربیة فی الامثال النبویة، انوار الازهار فی معانی الاشعار، بذل الاستطاعة فی الکرم و الشجاعة، البسط فی احکام الخط، تحبیر الافکار فی تحریر الاشعار، التنبیه علی الفرق و التشبیه، الحلّ (یا الجمل) الکافی فی خلل القوافی، الدرة الادبیة فی نصرة العربیة، الدرر الفردیة فی الغرر الطردیة، دلائل الافکار فی فضائل الاشعار، الدیم الوابلیة (یا الوبیلة) فی الشیم العادلیة، الروض الاریض فی اوزان القریض، سُلوان الجلد عند فقدان الولد، الشامل فی فضائل الکامل، عنوان السلوان، فرائد الآداب و قواعد الاعراب، فضائل البذل مع (یا علی) العسر و رذائل البخل مع الیسر، کمال المزیة فی احتمال الرزیة، الکواکب الدریة فی المناقب الصدریة، محض النصائح و فحص القرائح، معادن (یا معانی) التِّبْر فی محاسن الشعر، مکارم الاخلاق و طیب الاعراق (یا لطیف الاعراق)، منتهی الادب فی منتهى کلام العرب (قس: دقیقی، 22، که نام آن را چنین آورده است: منتهی الارب فی مبتدأ کلام العرب)، که موضوع این کتاب دربارۀ «لحن» در زبان عربی بوده است. مؤلف خود اشاره می‌کند که عربان لحن را در کلام در هر شرایطی نکوهیده‌اند (قس: همانجا)؛ الوافی فی علم القوافی، و الوضّاح فی شرح ابیات الایضاح (نک‍ : یاقوت، 11 / 244-246؛ سیوطی، 261؛ بغدادی، هدیه، 1 / 398- 399، ایضاح، 1 / 22، جم‍ ، 2 / 24، جم‍‌ ).

مآخذ

بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیه؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، 1411 ق / 1991 م؛ دقیقـی، سلیمـان، اتفاق المبانی و افتراق المعانی، منشورات ای ـ کتب (مل‍‌‌ )؛ ذهبـی، محمد، تـاریخ الاسلام، حوادث سالهای 611-620 ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1418 ق / 1997 م؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش احمد شنقیطی، قاهره، 1326 ق؛ صالحی شامی، محمد، سبل الهدى و الرشاد، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، 1414 ق / 1993 م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش بیرند راتکه، ویسبادن، 1402 ق / 1982 م؛ فیروزآبادی، محمد، البلغة، به کوشش محمد مصری، کویت، 1407 ق / 1987 م؛ قره‌بلوط، علی ‌رضا و احمد طوران قره‌بلوط، معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتبات العالم، قیصریه،‌ دارالعقبه؛ کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، دار التراث العربی؛ یاقوت، ادبا؛ یمانی، عبدالباقی، اشارة التعیین فی تراجم النحاة و اللغویین، به کوشش عبدالمجید دیاب، ریاض، 1406 ق / 1986 م؛ نیز:

Ekutub.info@gmail.com.

رضوان مساح