دقوقاء

دَقوقاء، شهر و شهرستانی به همین نام در استان کرکوک در عراق. نام این شهر به‌صورتهای دقوقا، داقوق و دقوق، و از سدۀ 9 ق / 15 م به‌صورت طاووق ضبط شده است (فروهی، 138؛ حسنی، 224-225؛ عزاوی، 3 / 88؛ ادمندز، 276).
شهر دقوقاء مرکز شهرستانی (قضاء) به همین نام در استان کرکوک، در حدود 40کیلومتری جنوب شرقی شهر کرکوک واقع است (نک‍ : حسنی، 91-93، 224-225؛ فروهی، همانجا).
امروزه بیشتر جمعیت دقوقاء را ترکان تشکیل می‌دهند؛ آنان پیرو طریقتهای بکتاشیه و بابائیه‌اند. کردها نیز در روستاهای این شهرستان سکنا دارند که بیشتر آنها از طوایف طالبانی‌اند و به کشاورزی اشتغال دارند (حسنی، همانجا؛ ادمندز، 277). مردم دقوقاء به زبانهای ترکی، کردی، و شمار اندکی هم به عربی سخن می‌گویند (حسنی، 225).
براساس آنچه در منابع تاریخی آمده، شهر دقوقاء در دورۀ مبارزۀ امپراتوران روم با مسیحیت، یکی از پناهگاههای مسیحیان بوده است (نک‍ : مسعودی، 1 / 343-344). در آستانۀ فتوح اسلامی، دقوقاء که در تصرف دولت ساسانیان بود، پس از جنگ جلولاء به‌وسیلۀ هاشم بن عتبة بن ابی‌وقاص و اشعث بن قیس کِندی فتح شد (بلاذری، 264-265). این شهر که در شرق جزیره (ه‍ م) واقع بوده، در روزگار امویان از شورشهای خوارج در امان نماند؛ به‌خصوص‌که نام آنجا در شورش شبیب خارجی آمده است (طبری، 6 / 240، 250).
در سده‌های نخست اسلامی دقوقاء جزو ناحیۀ باجرما، از توابع موصل به شمار می‌رفت (ابن‌خردادبه، 94) و به‌سبب موقعیت راهبردی و نزدیکی به مرکز خلافت، حائز اهمیت بود. دقوقاء در اواخر سدۀ 2 ق / 8 م صحنۀ جنگ ابوالسَّرایا سرّی بن منصور (ه‍ م) با ابوضرغامۀ عجلی بود که در دقوقاء حکومت داشت. ابوالسرایا این شهر را محاصره کرد و با امان‌خواهی حاکم موافقت کرد (نک‍ : ابن‌اثیر، 6 / 302-304). دقوقاء هم مانند دیگر شهرها و مناطق جزیره در سده‌های 4-6 ق / 10-12 م همواره مورد تاخت‌و‌تاز و تصرف حکومتهای عرب بنی‌عقیل، کُرد عنازی و آل‌حسنویه بود و میان آنان دست‌به‌دست می‌شد (نک‍ : مینورسکی، 129 بب‍ ؛ مطهری، 85 بب‍ ؛ بازورث، 94-96).
این شهر در 421 ق / 1030 م که بدران عُقیلی، و در 432 ق / 1041 م ابی‌ماجد مهلل بن محمد بن عناز بر آن حکومت می‌کردند، مورد هجوم نیروهای سلطان ابوالشوک قرار گرفت. او بار اول، پس از محاصرۀ طولانی شهر، امان‌‌خواهی حاکم را پذیرفت، اما بار دوم، جمع زیادی از ساکنان را کشت و خرابیهای بسیار بر شهر وارد کرد (ابن‌اثیر، 9 / 397، 473، 491). دقوقاء در 531 ق / 1137 م، پس از نبردی سخت، به تصرف اتابک عمادالدین زنگی درآمد (همو، 11 / 54؛ نیز نک‍ : محمد، 368).
این شهر در 550 ق / 1155 م، در محاصرۀ نیروهای خلیفه المقتفی‌لامرالله قرار گرفت و جمع زیادی از ساکنان آن کشته شدند؛ اما با وصول خبر آماده‌شدن نیروهای موصل برای دفاع از شهر، نیروهای خلیفۀ عباسی منطقه را ترک کردند (ابن‌اثیر، 11 / 201). در 578 ق / 1182 م، وقتی صلاح‌الدین ایوبی به جزیره رسید، نایب مجاهدالدین قایماز حاکم دقوقاء اعلان اطاعت از او کرد؛ اما در 579 ق / 1183 م، نیروهای خلیفه آنجا را محاصره و تسخیر کردند (همو، 11 / 493، 500؛ محمد، 403).
در اوایل سدۀ 7 ق / 13 م، که مغولان به‌سوی اربیل تاختند، خلیفه الناصرلدین‌الله عباسی (حک‍ 575-622 ق / 1179-1225 م) در 617 ق / 1220 م به حاکمان اربیل و موصل دستور داد نیروهای خود را در دقوقاء گرد آورند و مانع از ورود مغولان به بغداد شوند؛ اما مغولان قبل از رسیدن به اربیل، شاید به‌سبب دشواری عبور از کوهستانهای اربیل، بازگشتند (ابن‌واصل، 4 / 49؛ ابن‌اثیر، 12 / 377- 378). اما در 622 ق / 1225 م، هنگامی‌که جلال‌الدین خوارزمشاه برای رویارویی با مغولان از الناصرلدین‌الله یاری خواست، خلیفه نه‌تنها به جلال‌الدین پاسخ نداد، بلکه سپاهی به پیکار با او فرستاد؛ نیروهای جلال‌الدین نیز در نبردی سخت دقوقاء را به‌شدت ویران کردند و بسیاری از ساکنان آنجا را کشتند. سرانجام پس از مذاکره با حاکم اربیل و یا با خلیفۀ عباسی قرار صلح گذاشته شد (همو، 12 / 425-427؛ ابن‌واصل، 4 / 145-146؛ ابن‌عبدالمنعم، 244).
در 628 ق / 1231 م، مغولان بار دیگر به دقوقاء حمله کردند و جمع زیادی را کشتند؛ اما با رسیدن نیروهای کمکی از اربیل و موصل بازگشتند (ابن‌واصل، 4 / 328؛ نیز نک‍ : ابن‌اثیر، 12 / 495، 501). دقوقاء در 630 ق به حسام‌الدین ابوفِراس به اقطاع واگذار شد (ابن‌فوطی، 25-26) و در 635 ق / 1238 م بار دیگر مغولان به این شهر تاختند؛ اما با مشاهدۀ تجمع نیروهای خلیفه در آنجا، محل را ترک کردند (همو، 67). در 640 ق / 1242 م قطب‌الدین سنجر سنقری حاکم دقوقاء بود و در 647 ق / 1249 م نیروهای مغول به این شهر تاختند و بسیاری را کشتند (همو، 102، 152).
به نوشتۀ حمدالله مستوفی در سدۀ 8 ق / 14 م، دقوقاء شهری با آب‌وهوای خوش بوده که در حوالی آن چاههای نفت وجود داشته است (ص 41). حافظ ابرو هم در سدۀ 9 ق / 15 م دقوقاء را از شهرهای جزیره برشمرده است (2 / 28).
پس از استقرار ترکمانان قراقویونلو، به‌تدریج گروهی از ترکها در این منطقه مسکن گزیدند (حسنی، 40)، هرچندکه پیش از آن، طوایفی از کردها و همچنین عربها در این شهر سکنا داشتند (نک‍ : ابن‌حوقل، 215؛ نیز ادمندز، 277؛ مینورسکی، مطهری، همانجاها).
در فاصلۀ کمی از شهر دقوقاء مقام حضرت امام زین‌العابدین (ع) قرار دارد. از منسوبان به این شهر، فخرالدین اباعلی بن نجیب دقوقی معروف به ابن‌قاضی (د 664 ق / 1266 م)، برادر او عبدالوهاب ابن‌قاضی (د 688 ق / 1289 م)، و محمد بن یوسف بن الیاس دقوقی را نام برده‌اند (نک‍ : اربلی، 2 / 389؛ حسنی، همانجا).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1938 م؛ ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1889 م؛ ابن‌عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1980 م؛ ابن‌فوطی، عبدالرزاق، الحوادث الجامعة، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران، 1381 ش؛ ابن‌واصل، محمد، مفرج الکروب، به کوشش حسنین محمد ربیع و سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره، دار الکتب و الوثائق؛ اربلی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، بغداد، 1980 م؛ بازورث، ک. ا.، سلسله‌های اسلامی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1349 ش؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1886 م؛ حافظ ابرو، عبدالله، جغرافیا (بخش جغرافیای تاریخی دیار عرب ... )، به کوشش صادق سجادی، تهران، 1387 ش؛ حسنی، عبدالرزاق، العراق، قدیماً و حدیثاً، صیدا، 1377 ق / 1958 م؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331 ق / 1913 م؛ طبری، تاریخ؛ عزاوی، عباس، تاریخ العراق، قم، 1369 ش / 1410 ق؛ فروهی، آرمان، تعلیقات بر «بنی‌عناز ... » (نک‍ : هم‍ ، مینورسکی)؛ محمد، سوادی عبد، الاحوال الاجتماعیة و الاقتصادیة فی بلاد الجزیرة الفراتیة، بغداد، 1989 م؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385 ق / 1965 م؛ مطهری، حمیدرضا و زین‌العابدین رشید کوهستانی، «نقش عوامل سیاسی در روابط عنازیان و سلجوقیان»، فصلنامۀ تاریخ اسلام، تهران، 1396 ش، س 18، شم‍ 1؛ مینورسکی، و.، «بنی‌عَناز، خاندانی حکومتگر در اسلام >381- 551 ق / 991-1017 م<»، ترجمۀ آرمان فروهی، فصلنامۀ تاریخ‌نامۀ خوارزمی، تهران، 1393 ش، س 1، شم‍ 4؛ نیز:

Edmonds, C. J., Kurds, Turks and Arabs, London, 1957.

پرویز امین