دقاق، ابوعبدالله

دَقّاق، ابوعبدالله، از مشایخ صوفیۀ مغرب (مراکش) و استاد ابومدین شعیب (ه‍ م). از تاریخ تولد و درگذشت دقاق اطلاع دقیقی در دست نیست، اما براساس برخی شواهد، دورۀ زندگی وی را سدۀ 6 ق / 12 م دانسته‌اند (ابن‌خلدون، 1 / 125، 157؛ فور، 100).
دقاق ظاهراً در سجلماسه به دنیا آمد و پیوسته میان سجلماسه و فاس در رفت‌و‌آمد بود. طایفۀ وی در فاس شهرت و اعتباری داشت و وابستگان به آن، بیشتر سلمانی بودند و مورد اعتماد همگان به شمار می‌آمدند. آنان ظاهراً در مناطق خاصی از شهر می‌زیستند و بازماندگانشان دست‌کم تا نیمۀ نخست سدۀ 14 ق / 20 م در آنجا به سر می‌بردند (ابن‌زیات، 135؛ کتانی، 1 / 140). در دورۀ زندگی دقاق، این طایفه به یکی از گروههای کوچک صوفیه وابسته بود که حکومت وقت نظر چندان مساعدی نسبت به ایشان نداشت و به‌تدریـج می‌کوشیـد تا آنهـا را از میـان بردارد (ابن‌زیـات، فور، همانجاها).
دقاق خود از مریدان و یاران ابوعمرو تلمسانی و ابوعبدالله محمد بن عمر الاصم (د 542 ق / 1147 م) بود و هنگامی که دولت مُرابطـون بـه‌سبب بروز برخی حسـاسیتهـا با ابن‌اصـم به مخالفت پرداخت، وی و مریدانش، ازجمله ابوعبدالله دقاق به دست تاشفین ابن علی بن تاشفین، حاکم مُرابطی مدتی در سجلماسه به زندان افتادند، اما پس از آنکه بی‌گناهی‌ ایشان ثابت شد، از بند رهایی یافتند (ابن‌قاضی، 1 / 259-260؛ کُرنل، 29؛ فور، همانجا).
به نوشتۀ برخی منابع، ابو‌مدین شعیب (د 594 ق / 1198 م)، صوفی نامدار اندلسی، هنگامی که در فاس کتاب الرعایۀ محاسبی را نزد ابن‌حرزهم، و سنن ترمذی را نزد ابوغالب می‌خواند، به دقاق دست ارادت داد و زیر نظر او و ابوالحسن سلاوی به سلوک پرداخت و سرانجام به دست دقاق خرقه پوشید (ابن‌قنفذ، 27؛ ابن‌زیات، 319؛ ابن‌خلدون، 1 / 125؛ ابن‌‌ابی‌‌زرع، 269-270؛ سلاوی، 2 / 212؛ حرکات، 1 / 309).
با‌آنکه در منابع در شرح احوال دقاق بیشتر به کرامات او اشاره شده است، اما از میان این روایتها می‌توان به وجه مهم‌تری از شخصیت او پی برد که همان منش و مشرب ملامتی وی در تصوف است؛ از‌این‌رو، روایتها، گفته‌ها و رفتارهای ملامتی او، که یادآور صوفیانی چون بایزید بسطامی و حسین بن منصور حلاج است، مخالفت فقیهان و دیگر صوفیان را بر‌می‌انگیخت، اما کسانی چون ابن‌عریف و ابن‌بَرَّجان با این عذر که اقوال او در حال جذبه و ناخودآگاه ادا می‌شود، به دفاع از او برمی‌خاستند (ابن‌قاضی، 1 / 251؛ ابن‌زیات، 135-136؛ کرنل، 29-30).
از دقاق اثری نوشتاری بر جای نمانده است. وی ظاهراً در اواخر سدۀ 6 ق در فاس درگذشت و در گورستان باب‌الجیسۀ آنجا به خاک سپرده شد (ابن‌زیات، 260؛ کرنل، 30).

مآخذ

ابن‌‌ابی‌‌زرع، علی، الانیس ‌المطرب، رباط، 1972 م؛ ابن‌خلدون، یحیى، بغیة الرّواد، به کوشش عبدالحمید حاجیات، الجزایر، 1400 ق / 1980 م؛ ابن‌زیات، یوسف، التشوف الٰی رجال التصوف، به کوشش ا. فور، رباط، 1958 م؛ ابن‌قاضی، احمد، جذوة ‌الاقتباس، رباط، 1973 م؛ ابن‌قنفذ، احمد، انس الفقیر و عزّ الحقیر، به کوشش محمد فاسی و ا. فور، رباط، 1965 م؛ حرکات، ابراهیم، المغرب عبر التاریخ، دارالبیضاء، 1420 ق / 2000 م؛ سلاوی، احمد، الاستقصاء، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، 1954 م؛ کتانی، عبد‌الکبیر، زهر الآس فی بیوتات اهل فاس، به کوشش علی بن منتصر کتانی، دارالبیضاء، 1422 ق / 2002 م؛ نیز:

Cornell, V. J., Realm of the Saint, Power and Authority in Moroccan Sufism, Austin, 1998; Faure, A., «Al-Daḳḳāḳ», EI2, vol. II.

نسرین وکیلیان