دشتی، شهرستان

دَشْتی، نام شهرستانی در میانۀ استان بوشهر. این شهرستان با وسعتی حدود 008‘5 کمـ2، از شمال و شمال غربی به شهرستانهای دشتستان و تنگستان، از شرق به شهرستان فیروزآباد در استان فارس، از جنوب به شهرستانهای جم و دَیر، و از غرب به شهرستان تنگستان و خلیج ‌فارس محدود است (رستگار، 236؛ حمیدی، 230؛ اطلس ... ، 91).
در 1333 ش / 1954 م، با ایجاد فرمانداری کل بنادر و جزایر خلیـج‌ فـارس بـه مرکـزیت بوشهـر، دشتی یکی از بخشهـای این فرمانداری کل به شمار می‌رفت (فریدی‌مجید، 2 / 99، 100) و در 1335 ش، به همراه دشتستان، شهرستانی با عنوان دشتی و دشتستان را تشکیل داد (همو، 2 / 101)؛ اما در 1358 ش / 1979 م، گویا منطقۀ دشتی از دشتستان منتزع، و شهرستانی با نام رودبار (به مرکزیت خورموج) ایجاد شد و دوباره در 1359 ش / 2016 م، نام رودبار به دشتی تغییر یافت (همو، 2 / 104).
براساس قانون تقسیمات کشوری در 1395 ش، این شهرستان شامل 3 بخش مرکزی، کاکـی و شنبـه‌طسوج، و 4 شهر خورموج، کاکی، با‌دوله و شنبه، و 7 دهستان است؛ دهستانهای آن عبارت‌اند: از کاکی، چناپور و کبکان، خورموج، مرکزی، شنبه و طسوج («درگاه ... »، بش‍‌ ).
ناهمواریهای این شهرستان از 3 بخش ساحلی، دشت و کوهستانی تشکیل شده (سیما ... ، 1)، و کوههای نه‌چندان بلند بیرمی در شمال شهرستان دشتی، و مند در غرب آن از ارتفاعات این شهرستان است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 50). از دیگر بلندیهای آنجا می‌توان از کوههای سیاه، دشت پلنگ، خاکی، کاکی، گچ و نمک نام برد. عمده‌ترین منبع آب سطحی این شهرستان رودخانۀ مند است (افشین، 1 / 433-434). این رودخانه از به هم پیوستن دو رودخانۀ شور و قره‌آغاج پدید آمده است، و در جنوب خورموج، از شرق به غرب جریان دارد و در‌نهایت، به خلیج فارس می‌ریزد. شاخه‌های رود مند در این منطقه، دشت پلنگ، باغان، سنا و شور خورموج است ( فرهنگ جغرافیایی رودها ... ، 1 / 194؛ افشین، 1 / 433-434، 438). آب‌و‌هوای شهرستان دشتی در نقاط نزدیک به ساحل خلیج‌فارس گرم و مرطوب، در نقاط مرکزی گرم و خشک، و در قسمتهای کوهستانی نسبتاً معتدل است (رستگار، 257- 259).
اقتصاد این شهرستان برپایۀ کشاورزی، دامداری، صیادی و معدن استوار است. محصولات کشاورزی آن نیز خرما، تنباکو، لیمو، تره‌بار، گندم، جو و کنجد است (همو، 290-291). صنایع دستی شهرستان دشتی حصیربافی، گلیم‌بافی، توربافی، قالی‌بافی و عبابافی بوده، و کوزه‌گری (سفالگری) نیز در این شهرستان رواج داشته است (جغرافیای کامل ... ، 1 / 454). شهرستان دشتی دارای معادن گچ، شن و ماسه، و نیز منابع عظیم نفت در اطراف رود مند است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا؛ رستگار، 292).
راه اصلی بوشهر ـ بندرعباس از مرکز این شهرستان می‌گذرد که موقعیت ارتباطی مناسبی را برای آن فراهم کرده است (سیما، همانجا). در سرشماری سال 1395 ش / 2016 م جمعیت شهرستان دشتی 319‘86 تن بوده است («درگاه»، بش‍‌ ).
شهر خورموج (ه‍ م)، مرکز شهرستان دشتی، بین ˚51 و ´23 طول شرقی و ˚28 و ´39 عرض شمالی، در ارتفاع 600‌متری از سطح دریا ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 43)، و در 86‌کیلومتری شهر بوشهر واقع است. خورموج در مسیر جـادۀ ارتباطی بوشهر ـ کنگان قرار دارد و با شهرهای ساحلی هرمزگان مرتبط، و فاصلۀ این شهر تا کنگان 110 کم‍ـ است (همانجا). جمعیت شهر خورموج در سرشماری سال 1395 ش، 722‘40 تن بوده است («درگاه»، بش‍‌ ). مردم شهرستان دشتی به گویش دشتی سخن می‌گویند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 50).
قلعۀ داراب‌خان، قلعۀ رزم‌آباد، عمارت شیرینه و زیارتگاه ابوالفتح از جملۀ آثار و بناهای تاریخی شهرستان دشتی‌اند (رستگار، 86، 90، 101، 112).

پیشینۀ تاریخی

شماری از نام‌واژه‌های ایلامی در منطقه‌ای که امروزه شهرستان دشتی را هم دربرگرفته است، به چشم می‌خورد؛ اما یافته‌های باستان‌شناختی و وجود بناهای باستانی همچون نیایشگاه مند پیشینۀ رونق و اهمیت این منطقه را به روزگار اشکانیان و ساسانیـان می‌رسانـد (همـو، 30-32). تپه‌های باستـانی تُـل‌پخی و تُل‌سنگری از دیگر آثار برجای‌مانده از روزگار ساسانیان در این منطقه است (همانجا).
اگرچه نام دشتی ظاهراً از دورۀ زندیه به‌بعد در منابع آمده، شهرستان امروزی دشتی جزئی از ناحیۀ ساحلی ماندستان (مندستان) بوده، که ابن‌بلخی در سدۀ 6 ق / 12 م از آن یاد کرده است (ص 135-136؛ نیز نک‍ : حمدالله، 119). به نوشتۀ برخی از پژوهشگران، نام ماندستان از نام رود مند گرفته شده است (مشکور، 601؛ نیز نک‍ : فسایی، 2 / 1341). ناحیۀ ماندستان که به نوشتۀ فسایی، شالوده و بنیان بلوک دشتی بوده، در دورۀ قاجار، یکی از نواحی پنج‌گانۀ آن بلوک به شمار می‌رفته است (2 / 1335، 1341).
پس از تسلط کریم‌خان زند بر نواحی ساحلی خلیج‌ فارس، نام دشتی در منابع آن روزگار به چشم می‌خورد (شیرازی، 375؛ نیز یاحسینی، 61)؛ چنان‌که امروزه آثاری تاریخی مانند قلعۀ ناری و قلعۀ کهن از آن دوران در این شهرستان پابرجا ست (رستگار، 46، 47).
در دورۀ قاجار، دشتی بلوکی وسیع به مرکزیت کاکی از مناطق گرمسیر فارس بود (نک‍ : ابراهیم، 72؛ خورموجی، 92؛ فسایی، 2 / 1335، 1337- 1338؛ اعتمادالسلطنه، 4 / 2054).
به نظر می‌رسد وسعت و گستردگی دشتی تا دورۀ معاصر همچنان ادامه داشته است؛ چرا‌که براساس گزارش ادارۀ کل آمار و ثبت احوال در 1329 ش، ناحیۀ دشتی و دشتستان منطقه‌ای وسیع را دربرمی‌گرفته، و شامل 17 دهستان بوده است (نک‍ : جغرافیا و اسامی ... ، 2 / 294-297). بعدها از درون این ناحیه شهرستانهای دشتی، دشتستان و دیر تأسیس شدند.
اهالی دشتی در جریان جنگ جهانی اول در مبارزه علیه انگلیس، سهمی عمده داشتند (نک‍ : فرامرزی، 24-25؛ فراشبندی، 19، 148).

مآخذ

ابراهیم کازرونی، محمد، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1367 ش؛ ابن‌بلخی، فارس‌نامه، به کوشش لسترنج و نیکلسن، تهران، 1385 ش؛ اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، به کوشش سعید بختیاری، تهران، 1383 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368 ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373 ش؛ جغرافیا و اسامی دهات کشور، وزارت کشور، تهران، 1339 ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331 ق / 1913 م؛ حمیدی، جعفر، استان زیبای بوشهر، بوشهر، 1384 ش؛ خورموجی، محمدجعفر، نزهت الاخبار، به کوشش علی آل‌داود، تهران، 1380 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل‍‌ )؛ رستگار، زکریا، دشتی: تـاریخ، سرزمین، فرهنگ، بروجن، 1392 ش؛ سیمای اقتصادی و اجتماعی شهرستان دشتی (1380 ش)، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان بوشهر، بـوشهر، 1381 ش؛ شیرازی، محمدرضا، «ذیل»، تاریخ گیتی‌گشای محمدصادق موسوی اصفهانی، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1317 ش؛ فراشبندی، علیمراد، گوشه‌ای از تاریخ انقلاب مسلحانۀ مردم مبارز تنگستان، دشتی و دشتستان علیه استعمار، تهران، 1362 ش؛ فرامرزی، احمد، شیخ حسین چاه‌کوتاهی در جنگ مجاهدین دشتستان و تنگستان با دولت انگلیس، به کوشش قاسم یاحسینی، تهران، 1377 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (خورموج)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1368 ش، ج 111؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1384 ش؛ فریدی مجید، فاطمه و دیگران، سرگذشت تقسیمات کشوری ایران، تهران، 1388 ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367 ش؛ مشکور، محمدجواد، جغرافیای تاریخی ایران باستان، تهران، 1371 ش؛ یاحسینی، قاسم، میرمهنای بندر ریگی، تهران، 1374 ش؛ نیز:

Amar, www.amar.org.ir / default.aspx?tabid=2741 (acc.Aug. 7, 2017(.

شهره زرگران