دجاجه

 دَجاجه1 (قو2)، یا ماکیان، از صورتهای فلکی نیمکرۀ شمالی در میان تِنّین (اژدها) و فرس اعظم (اسب بال‌دار) از یک سو، و ثعلب (روباهک) و ذات‌الکرسی از سوی دیگر، که در تقسیم‌بندی کهن آسمان دارای 17 ستاره در داخل صورت و دو ستاره بیرون از صورت بوده است (صوفی، 65؛ بطلمیوس، 350؛ بیرونی، القانون ... ، 1032؛ نیز نک‍ : آلن، 192؛ «دائرة‌المعارف ... »3، I / 575).
بیرونی دجاجه را چونان قویی «گردن درازکرده و هر دو پر گشاده بر کردار پرندگان» وصف کرده است ( التفهیم، 92). دربارۀ اسطورۀ نام‌گذاری دجاجه، داستانهایی چند آورده‌اند؛ ازجمله گویند زئوس برای اغوای لدا خود را به شکل قو درآورد که حاصل این ازدواج، کاستور، پولکس و هلنا بودند و قوی آسمانی را به نشانۀ این نیرنگ خود در آسمان قرار داد. روایتی دیگر قو را ارفئوس، شاعر و موسیقی‌دان اسطوره‌های یونانی، می‌داند که پس از مرگش به قویی تبدیل شد تا بنابر وصیتش در کنار چنگ رومی خویش قرار بگیرد (آلن، 192-193؛ مور، 230؛ «دائرة‌المعارف»، همانجا).
درخشان‌ترین ستارۀ صورت دجاجه، ذنب‌الدجاجه (α Cygnus؛ در لاتینی: Deneb) یا ردف است که صوفی و بطلمیوس آن را از قدر 2 آورده‌اند. این ستاره به همراه نسر واقع و نسر طایر، مثلث تابستانی را تشکیل می‌دهند (صوفی، بطلمیوس، همانجاها). این ستاره در فاصلۀ 1800 سال نوری از خورشید ما قرار دارد و 000‘70 بار درخشان‌تر از خورشید است (مور، همانجا).
دیگر ستارۀ درخشان صورت دجاجه، منقارالدجاجه4 (Cygnus β) است که بطلمیوس آن را از قدر سوم، و صوفی کمتر از 3 می‌داند (صوفی، بطلمیوس، همانجاها). این ستاره یکی از زیباترین دوتاییهای آسمان، و شامل دو ستارۀ نارنجی و آبی متمایل به سفید است که به‌ترتیب از قدر 1 / 3 و 1 / 5 و با جدایی ´´34 از یکدیگر قرار گرفته‌اند («دائرة‌المعارف»، همانجا). صوفی در ادامۀ معرفی ستارگان این صورت، به‌گونه‌ای دوگانه‌بودن این ستاره را ذکر کرده است و ستاره‌ای را در نزدیکی منقارالدجاجه معرفی می‌کند که درخشان‌تر از آن است (ص 67).
در صورت فلکی دجاجه، 4 ستاره‌ای را که بر بالهای قو قرار می‌گیرند، در کتابها و نوشته‌های متقدمین، فوارس نامیده‌اند، چراکه اعراب آنها را 4 سوار می‌دانستند که با یکدیگر می‌رانند. ستارۀ پنجم را که دنبالۀ فوارس می‌آید، ردف گویند، یعنی پس‌رو ایشان. صوفی معتقد است ستارۀ نهم از لیست را که بر بال راست است، می‌باید جزو فوارس شمرد تا ستاره‌ای که بر سینه است، میانه باشد (همانجا؛ نیز نک‍ : بیرونی، همان، 102).
χ Cygnus یـک ستـارۀ متغـیـر بـا دورۀ 407 روز اسـت کـه استثناهایی در بازۀ درخشش آن وجود دارد. قدر این ستاره در
درخشان‌ترین حالت خود به 3 / 3 می‌رسد و زمانی نیز به تاریکی قدر 14 فرومی‌رود. این ستاره یکی از قوی‌ترین منابع پرتو مادون قرمز در آسمان است («دائرة‌المعارف»، نیز مور، همانجاها).
Cygnus δ بر بازوی راست قو قرار دارد و از قدر سوم است (صوفی، بطلمیوس، همانجاها). این ستاره یک دوتایی بسته است که ستارۀ آبی متمایل به سفید با قدر 9 / 2، و ستارۀ سفید با قدر 6 / 6 و با جدایی زاویه‌ای ´´5 / 2 و دورۀ 800 سال آن را شکل داده‌اند («دائرة‌المعارف»، I / 575).

مآخذ: بیرونی، ابوریحان، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1352 ش؛ همو، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، 1375 ق / 1956 م؛ صوفی، عبدالرحمان، صور الکواکب، ترجمۀ فـارسی نصیرالدیـن طوسی، به کوشش معزالـدین مهدوی، تهران، 1351 ش؛ نیز:

Allen, R. H., Star Names, Their Lore and Meaning, New York, 1963; Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics, ed. P. Murdin, London etc., 2001; Moore, P., Atlas of the Universe, Astronomer Royal, 1991-1994; Ptolemy, The Almagest, tr. and ed. G. J. Toomer, London, 1984.

محمد طالب رجبی

1. Cygnus 2. The Swan 3. Encyclopedia ... 4. Albeiro