داوود طائی

داوودِ طائی، ابوسلیمان داوود بن نُصیر طائی کوفی (د 160 یا 165 ق / 777 یا 782 م)، فقیه، محدث و صوفی سدۀ 2 ق / 8 م. از دوران کودکی و جوانی وی اطلاعی در دست نیست. تنها می‌دانیم که اهل کوفه بوده است و نسبت طائی او را نیز به‌سبب منسوب بودن خاندان وی به قبیلۀ طی، قبیله‌ای از کهلان، از تیره‌های عرب قحطانیه دانسته‌اند (ابن‌قتیبه، المعارف، 515؛ ابن‌سعد، 6 / 367؛ سمعانی، 8 / 187).
وی در جوانی به تحصیل علوم مختلف پرداخت و به‌ویژه در کوفه نزد ابوحنیفه، بنیان‌گذار مذهب حنفی، فقه آموخت و در آن چندان تبحر یافت که منابع مختلف او را در کنار ابویوسف و زُفَر و دیگران، از شاگردان برجستۀ ابوحنیفه به شمار آورده‌اند (صیمری، 109؛ ابواسحاق، 135؛ هجویری، 136؛ عطار، 186، 200؛ جامی، 41).
وی از کسانی چون عبدالملک بن عمیر، حبیب بن ابی‌عمره، سلیمان اعمش و محمد بن عبدالرحمان ابن‌ابی‌لیلى حدیث شنیده بود و کسانی چون اسماعیل بن عیینه، مصعب بن مقدام و ابونعیم فضل بن دُکین از او احادیثی را نقل کرده‌اند (ابن‌سعد، همانجا؛ ابونعیم، 7 / 341؛ بخاری، 2(1) / 240؛ ابن‌ابی‌حاتم، 1(2) / 426؛ خطیب، 8 / 347؛ ابن‌خلکان، 2 / 259) و وی را از محدثان ثقه دانسته‌اند (ابن‌حبان، 6 / 282؛ خطیب، 8 / 353؛ ذهبی، میزان ... ، 2 / 21، المعین ... ، 60).
با این‌همه، داوود در پی انقلابی روحی، درس و بحث را به یک سو نهاد، به توصیۀ ابوحنیفه به خلوت و گوشه‌نشینی روی آورد و همۀ کتابهای خود را به آب فرات سپرد (قشیری، 35، 184؛ ابونعیم، 336، 341-342؛ ابن‌حبان، همانجا؛ خطیب، 8 / 348؛ سمعانی، همانجا؛ ابن‌جوزی، 3 / 131-132). وی را در تصوف از مریدان حبیب راعی شمرده‌اند (هجویری، عطار، جامی، همانجاها). او در زهد خود چندان سخت‌گیر بود که کوچک‌ترین آسودگی را پرداختن به هوای نفس می‌دانست و بر خود نمی‌پسندید، و در عزلت خود چندان پایدار بود که جز برای شرکت در نماز جماعت از خانه بیرون نمی‌رفت و پس از چندی آن را نیز ترک گفت و باقی‌ماندۀ عمر خویش را با دارایی اندکی که از والدینش به میراث مانده بود، گذراند، تا در خانه بمانَد و مجبور به رویارویی و گفت‌وگو با مردم نباشد. به‌این‌ترتیب، باآنکه برخی از منابع به سفر او به بغداد در زمان خلافت المهدی (158- 169 ق / 775-785 م) اشاره کرده‌اند، اما به نظر می‌رسد که وی عمـر خود را در کوفه گذرانده است (نک‍ : ابونعیم، 7 / 345-355؛ خطیب، 8 / 348-351؛ ابن‌جوزی، 3 / 133- 139؛ عطار، 200-203؛ ابن‌خلکان، همانجا).
داوود طائی را از معاصران امام جعفر صادق (ع) دانسته‌اند و در برخی از منابع به گفت‌وگویی میان آن حضرت و او اشاره شده که در آن داوود امام صادق (ع) را برترینِ خلق دانسته، و امام نیز او را زاهد زمانه خوانده است (هجویری، 95-96؛ عطار، 21-22). وی همچنین با صوفیانی چون ابراهیم ادهم، فضیل عیاض و سفیان ثوری معاصر بوده‌ است و معروف کرخی را نیز از جملۀ شاگردان او به شمار آورده‌اند (هجویری، 136؛ عطار، 200، 203؛ ابن‌جوزی، 3 / 137- 138). به روایت مورخان، داوود در 160 یا 165 ق در کوفه درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد (بخاری، همانجا؛ ابن‌قتیبه، المعارف، 515؛ ابن‌سعد، 6 / 367؛ ابونعیم، 7 / 361؛ خطیب، 8 / 347، 354؛ ابن‌خلکان، همانجا، نیز 261؛ سمعانی، 8 / 188). بااین‌همه، ابن‌بطوطه آرامگاه وی را در رصافه، در نزدیکی بغداد، در کنار قبر بسیاری از علما و صوفیان دانسته است (1 / 235-236). گفته‌اند که مردمان بسیاری در تشییع پیکر او حاضر شدند و ابن‌سماک بر سر مزار وی، زهد و پارسایی و مقام معنوی او را در سخنانی بلند و شیوا ستود (ابن‌قتیبه، عیون ... ، 2 / 315-316؛ ابونعیم، 7 / 336- 338؛ خطیب، 8 / 354-355؛ ابن‌جوزی، 3 / 143-144).
از داوود طائی حکایتها و سخنان بسیاری نقل شده است که همه نشان از دنیاگریزی و زهد شدید او دارد و در برخی از آنها به رازونیاز عاشقانۀ او با خداوند در شب‌زنده‌داریهایش اشاره شده است (نک‍ : ابونعیم، 7 / 345-355؛ خطیب، 8 / 348-351؛ عطار، 200-203؛ ابن‌جوزی، 3 / 133- 139).

مآخذ

ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، 1371 ق؛ ابن‌بطوطه، رحلة، به کوشش محمد عبدالمنعم عریان و مصطفى قصاص، بیروت، 1987 م؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، صفة الصفوة، به کوشش محمود فاخوری، بیروت، 1399 ق؛ ابن‌حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دکن، 1400 ق؛ ابن‌خلکان، وفیات؛ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، دار صادر؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، عیون الاخبار، بیروت، 1925 م؛ همو، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1969 م؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1401 ق؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، بیروت، 1409 ق / 1988 م؛ بخاری، محمد، التاریخ الکبیر، به کوشش محمد عبدالمعید خان، حیدرآباد دکن، 1402 ق؛ جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، 1366 ش؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ ذهبی، محمد، المعین فی طبقات المحدثین، به کوشش همام عبدالرحیم سعید، عمان، 1404 ق / 1984 م؛ همو، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1482 ق؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش محمد عوامه، بیروت، بی‌تا؛ صیمری، حسین، اخبار ابی‌حنیفة و اصحابه، حیدرآباد دکن، 1394 ق / 1974 م؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، تذکرة الاولیاء، تهران، 1346 ش؛ قشیری، عبدالکریم، ترجمۀ رسالۀ قشیریه، به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، 1374 ش؛ هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش و. ژوکوفسکی، تهران، 1371 ش.

حسن مهدی‌پور