دانش گیلانی

دانِشِ گیلانی، حسن (1265-1346 ق / 1848-1927 م)، فرزند ملا اسماعیل رشتی، از مشایخ ذهبیه و از مشروطه‌خواهان گیلان.
شیخ حسن، متخلص به دانش و ملقب به حسام‌الاسلام، در شهر نجف به دنیا آمد. در کودکی به همراه پدرش نجف را ترک کرد و به سرزمین پدری خود، یعنی رشت آمد و در آنجا تحصیلات مقدماتی خود را آغاز کرد. سپس برای ادامۀ تحصیلات به تهران و قم سفر کرد و سرانجام به خواست پدر به کربلا رفت و در آنجا علوم مختلفی همچون فقه، اصول و حکمت را از محضر برخی از عالمان بنام آن روزگار همچون میرزا محمدعلی مدرس رشتی چهاردهی و فاضل اردکانی فراگرفت. دانش گیلانی پس از بازگشت به ایران به‌سبب زیرکی، سخن‌پردازی و صراحت لهجه‌اش مورد توجه ناصر‌الدین شاه قاجار قرار گرفت و از سوی او لقب حسام‌الاسلام، و نیز عبایی فاخر و عصایی سیمین دریافت کرد (دیوان‌بیگی، 1 / 598؛ فخرایی، گیلان در قلمرو ... ، 133؛ جلوه، 14-15؛ نیز نک‍ : سرتیپ‌پور، 134).
حسام‌الاسلام گرایشهای عرفانی داشت و مراتب سلوک خود را در طریقۀ ذهبیه طی کرده بود (دیوان‌بیگی، فخرایی، همانجاها). به نوشتۀ احمد تبریزی ذهبی (وحیدالاولیاء) در رسالۀ اوصاف المقربین، دانش گیلانی از سوی سید ‌جلال‌الدین شریفی (مجدالاشراف شیرازی)، شیخ طریقۀ ذهبیه در شیراز، به سمت خلیفۀ او در رشت منصوب شد (ص 38؛ نیز نک‍ : مدرسی، 29).
دانش گیلانی که از حامیان و ناطقان بزرگ دورۀ اول مشروطه بود، در زمان سلطنت محمدعلی‌ شاه قاجار، به‌عنوان نمایندۀ مردم گیلان به مجلس شورای ملی راه یافت و در کمیسیون مالیۀ مجلس به فعالیت پرداخت. او که در زمان به توپ بسته‌شدن مجلس توسط محمد‌علی شاه، با نمایندگان آزادی‌خواه همکاری داشت، پس از این رویداد به همراه عده‌ای از تهران خارج شد و چند سالی را در شهرهای مختلف، از‌جمله بغداد و کرمانشاه گذراند، تا آنکه بار دیگر، پس از برکناری محمدعلی شاه و استقرار مشروطۀ دوم به رشت بازگشت، به درس و بحث مشغول شد، و تا پایان عمر در آنجا ماند (جلوه، 15، 17؛ میرزا صالح، 118، 134؛ سرتیپ‌پور، نیز دیوان‌بیگی، همانجاها؛ فخرایی، همان، 133-134، گیلان در جنبش ... ، 61، 110؛ هدایتی، 249)؛ دانش گیلانی در آذرماه 1306 (1346 ق) در رشت درگذشت و در قم به خاک سپرده شد (فخرایی، گیلان در قلمرو، 134؛ عنقا، 68).
از شاگردان او می‌توان به شیخ محمد‌رضا فرزند ملا محمد مشهور به جلوه (د 1318 ش) اشاره کرد که سالهای متمادی در رشت به قضا و وکالت دادگستری مشغول بود و سالها از محضر حسام‌الاسلام کسب فیض کرد (پورداود، «حسام‌الاسلام»، 2، نیز حاشیۀ 2). ابراهیم پورداود نیز چنان‌که خود در مقدمه بر دیوان دانش گیلانی ذکر می‌کند، در آغاز جوانی در مجالس وعظ او حضور می‌یافت (نک‍ : «دیوان ... »، 59-61؛ نیز هدایتی، 251). دانش گیلانی با برخی از شرق‌شناسان نیز مکاتباتی داشت (جلوه، 15).

آثـار

از دانش گیلانی دو اثر بر جای مانده است:

1. دیوان اشعار

که در 1325 ش به کوشش هادی جلوه در رشت به چاپ رسید، و مشتمل بر قصیده، غزل، رباعی، مرثیه و مدح امامان شیعه است. وی در شعر پیرو سعدی و حافظ بود، چنان‌که غزلهای او ترکیبی از غزلهای عاشقانۀ سعدی و غزلیات عرفانی حافظ است. دانش در اشعار خود بارها از اصطلاحات و ترکیبات به‌کاررفته در آثار این دو شاعر بزرگ بهره جسته است. اشعار وی همچنین گاهی یادآور باریک‌بینی گویندگان سبک هندی است. از سوی دیگر، وی در سرودن قصیده می‌کوشید تا به سبک شاعران خراسانی نزدیک شود، چنان‌که نمونۀ روشنی از این تأثیرپذیری در قصیدۀ یائیۀ او در مدح امام زمان (ع) دیده می‌شود (معین، 9-10).

2. ریاحین الاشواق فی بساتین الاذواق

به نثر و در دو جلد به نامهای ریحان اکبر و ریحان اصغر، که هریک از ریاحین 30 برگ دارند (سرتیپ‌پور، 134؛ جلوه، 15-16)؛ او این اثر را پس از سفرهای طولانی خود، و در موضوعات دینی، اخلاقی، اجتماعی و حکمی نوشته است (همو، 16؛ هدایتی، 249).
آثار منظوم و مواعظ دانش گیلانی گویای آزادمنشی و وارستگی او ست. وی در میان علمای معاصر خود که بیشتر یادآور تعصبات دینی شدید عصر صفوی بودند، مردی مهذب و بی‌تعلق بـود؛ چندان‌کـه در مجـالس خـود ــ کـه همواره شمار زیـادی از صاحبان فضل در آن حضور داشتند ــ نخست به ملانمایان حیله‌گر، عوام‌فریبان و دنیازدگان می‌تاخت (پورداود، «حسام‌الاسلام»، 3-5؛ شمس، 132-133؛ برای برخی از سخنان او در مجلس اول شورای ملی، نک‍ : میرزا صالح، 155، 165).

مآخذ

پورداود، ابراهیم، «حسام‌الاسلام»، دانش گیلانی، به کوشش هادی جلوه، رشت، 1325 ش؛ همو، «دیوان دانش گیلانی، حسام‌الاسلام»، آناهیتا، به کوشش میترا مهرآبادی، تهران، 1380 ش؛ تبریزی ذهبی، احمد، اوصاف المقربین، شیراز، 1337 ش؛ جلوه، هادی، «دانش گیلانی»، دانش گیلانی (نک‍ : هم‍ ، پورداود)؛ دیوان‌بیگی شیرازی، احمد، حدیقة الشعراء، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1364 ش؛ سرتیپ‌پور، جهانگیر، نامها و نامدارهای گیلان، رشت، 1370 ش؛ شمس گیلانی، حسن، تاریخ علما و شعرای گیلان، تهران، 1327 ش؛ عنقا، طلعت، تذکرۀ طلعت، تهران، 1339 ش؛ فخرایی، ابراهیم، گیلان در جنبش مشروطیت، تهران، 1352 ش؛ همو، گیلان در قلمرو شعر و ادب، رشت، 1377 ش؛ مدرسی چهاردهی، مرتضى، «دانش گیلانی»، ماهنامۀ ارمغان، تهران، 1347 ش، س 9، شم‍ 1؛ معین، محمد، «دانش»، دانش گیلانی (نک‍ : هم‍ ، پورداود)؛ میرزا صالح، غلامحسین، مذاکرات مجلس اول، تهران، 1383 ش؛ هدایتی خوشکام، منوچهر، «یادی و حسرتی، مروری بر مجموعه‌شعر دانش گیلانی (حسام‌الاسلام)»، ره‌آوردگیل، به کوشش محمد‌علی فائق، رشت، 1378 ش.

میترا آقامحمدحسنی