دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، مجله

 دانِشْکَدۀ اَدَبیّاتْ وَ عُلومِ اِنْسانیِ دانِشْگاهِ تِهْران، مَجَلّه، از مجلات پیش‌گام در حوزۀ تحقیقات ادبی و فرهنگی و خبریِ دانشگاهی در تاریخ معاصر ایران. این مجله را باید ادامۀ انتشار نامۀ دانش‌سرای عالی دانست. مجلۀ نامۀ دانش‌سرای عالی به کوشش و پیشنهاد عیسى صدیق پا گرفته، و شورای دانشگاه تهران انتشار آن را در دی‌ماه 1318 مصوب کرده بود. پس از تصویب این اساسنامه، دانش‌سرای عالی در 1319 ش، منتشر شد. این مجله دربردارندۀ مقالاتی بدیع و تحقیقی به برخی زبانهای اروپایی، از‌جمله انگلیسی، آلمانی و فرانسوی بود که تحت نظارت و تصویب هیئت‌مدیرۀ آن، یعنی علی‌اکبر سیاسی، محمود حسابی و نصرالله فلسفی، منتشر می‌شد (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : صدیق، 2 / 146- 148؛ طاهری، 314).
نخستین شمارۀ مجلۀ دانشکدۀ ادبیات به همت علی‌اکبر سیاسی (در دوران ریاست او در دانشکدۀ ادبیات) در مهر 1332 منتشر شد. در نخستین شماره، نامی از علی‌اکبر سیاسی و یا دیگر متولیان و مؤسسان، در صفحۀ حقوقی مجله دیده نمی‌شد (نیز نک‍ : سیاسی، 1 / 186-187؛ افشار، 682). مؤسسان مجله در «سرآغاز» نخستین شماره، انگیزۀ انتشار آن را به شکل سه‌ماهنامه، چنین بیان داشتند: « ... هر مؤسسۀ علمی و ادبی برای تسهیل مقاصد فنی و پیشرفت علمی خود نیازمند به وسایل بسیار است؛ از‌ جملۀ این وسایل، یکی مجموعه‌های مرتبی است که نموداری از فعالیتهای آن مؤسسه در مسائل مربوط به خود باشد. دانشکدۀ ادبیات تهران نیز از جملۀ این مؤسسات است که اشتغال به تحقیق و مطالعه و تتبّع از وظایف همیشگی معلمان و استادان آن است و انتشار آن تحقیقات و مطالعات به‌صورت مجموعۀ مرتب فواید بسیار در بر دارد. در این دانشکده تعلیم هر‌یک از شعب و شقوق مختلف فنون و علوم ادبی و فلسفی و تاریخی و جغرافیایی و تربیتی و باستان‌شناسی بر عهدۀ یک یا چند تن از معلمان دانشمند است و آنان بنابر وظیفه‌ای که در تعلیم و تدریس دارند، سالیان دراز به مطالعه و ممارست در ابواب خاصی سرگرم بوده، و از این راه یادداشتها و اطلاعات و نظرهایی فراهم آورده‌اند که نشر آنها به‌صورت مقالات و رسالات شاید خالی از فایده برای اهل تحقیق نباشد. لیکن چون تاکنون در دانشکده برای نشر این تحقیقات وسیلۀ منظمی در دست نبوده، صاحبان این مقالات همواره حاصل مطالعات خود را یا در دیگر مجلات ادبی منتشر ساخته و یا بر اثر صعوبت موضوع و دشواری نشر برخی از مطالب بسیار دقیق و فنی بالمره از نشر آنها منصرف می‌شده‌اند. چندی پیش شورای دانشکدۀ ادبیات مصمم شد برای جبران این نقیصه به نشر مجله‌ای خاص همت گمارد و مجموعه‌ای پدید آورد که حاوی ماحصل تحقیقات و مطالعات معلمان آن در مسائل گوناگون از قبیل ادبیات و فلسفه و تاریخ و جز آن باشد ... » (مهر 1332، شم‍ 1).
سیر و سرگذشت انتشار مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و تحولات آن را می‌توان در 3 دوره دانست:
دورۀ نخست، از آغاز تا سال 24 (مهر 1332 تا مرداد 1358): مجله در این دوره تا سال 16 (مرداد 1348)، گاه با نظارت هیئت نویسندگان و رئیسان آن (علی‌اکبر سیاسی و ذبیح‌الله صفا) و گاه زیر نظر رئیسان دانشکدۀ ادبیات (علی‌اکبر سیاسی، ذبیح‌الله صفا و سید حسین نصر) منتشر می‌شد. از سال 17 (مهر 1348) به بعد، تصویب مقالات مندرج در مجله و نیز نظارت بر چاپ و انتشار آن، به‌تناوب بر عهدۀ رئیسان دانشکده (سید حسین نصر، ابوالحسن جلیلی، محمدحسن گنجی و عزت‌الله نگهبان) و کمیتۀ انتشارات دانشکده (به عضویت ابوالحسن جلیلی، عبدالحسین زرین‌کوب، ایرج افشار و احمد تفضلی) یا هیئت تحریریه بود.
اولین سردبیر مجله (از شم‍ 4، س 5، تیر 1337) ذبیح‌الله صفا بود. مدیران داخلی مجله نیز در این دوره به‌ترتیب اینان بودند: محمد خوانساری (تیر 1337- مهر 1343)، محمدابراهیم باستانی پاریزی (مهر 1343- مهر 1348)، مظفر بختیار (مهر 1348- اردیبهشت 1353)، غلامرضا ستوده (اردیبهشت 1353- بهار و تابستان 1354) و حسین بهزادی اندوهجردی (بهار و تابستان 1354- مرداد 1358) (نک‍ : شم‍ مختلف مجله در این سالها؛ نیز طاهری، 314).
این مجله تا سال 13، با عنوان مجلۀ دانشکدۀ ادبیات منتشر می‌شد و جلد آن فاقد هرگونه طرح و نقشی بود. در شمارۀ 3 سال 13 (فروردین 1345)، نماد دانشگاه تهران، یعنی دو بال (برگرفته از گچ‌بریهای دورۀ ساسانی)، بر روی جلد مجله جای گرفت و از شمارۀ 3 سال 14 (بهمن 1345)، نام آن به مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تغییر یافت. مجله در این دوره به قطع وزیری، و در 3 بخش «مقالات»، «مؤلفات تازۀ استادان دانشکدۀ ادبیات و دانش‌سرای عالی» و «خبرهای دانشکده» منتشر می‌شد. مقالات در موضوعات اخلاقی، روان‌شناسی، تعلیم و تربیت، ادبیات، هنر، ادیان، جامعه‌شناسی، باستان‌شناسی، تاریخ، جغرافیا، دستور زبان فارسی، زبان‌شناسی، کتاب و کتاب‌شناسی، فلسفه، کلام، عرفان، یادنامه و زندگی‌نامه بود (نک‍ : دیباجی، سراسر اثر).
سخت‌گیریهای مؤسس (علی‌اکبر سیاسی) و دیگر مسئولان مجله در پذیرش آثار، و نیز اشراف و چیرگی نویسندگان مقالاتِ مجله، از عواملی بود که مجلۀ دانشکدۀ ادبیات را به نشریه‌ای وزین و پرمحتوا مبدل کرد. نویسندگان مجله، در این دوره، در شمار استادان بسیار عالمِ نامور و محققان طراز اول روزگار خود بودند، از‌جمله: علی‌اصغر حکمت، خانبابا بیانی، محمد معین، احسان یارشاطر، سعید نفیسی، ذبیح‌الله صفا، مجتبى مینوی و پرویز ناتل خانلری. در این دوره، مجله مبیّن آراء استادان نامور دانشگاه در عرصه‌های گوناگون علوم انسانی، و جلوه‌گاه بدیع‌ترین و عمیق‌ترین تحقیقات و بسیار تأثیرگذار در عرصۀ فرهنگ و اجتماع بود. در این دوره، ویژه‌نامه‌ها، یادنامه‌ها و ضمیمه‌هایی به‌عنوان تکمله‌های تحقیقی دست‌اول و سرشار از مقالاتِ عالمانه در کنار مجلۀ دانشکدۀ ادبیات منتشر می‌شد؛ از آن جمله است: یادبود یک‌هزار‌و‌صدمین سال تولد رودکی (1338 ش)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات (1339 ش)، ویژه‌‌نامۀ تاگور (1340 ش)، شماره‌های مخصوص یادبود سعید نفیسی، عبدالعظیم قریب، دکتر معین، و فروزانفر، و ضمائم آزادی فرهنگ و بیان حقیقت (نوشتۀ دکتر سیاسی)، زبانها و لهجه‌های ایرانی (به قلم احسان یارشاطر)، شورآباد (نوشتۀ جمال‌زاده) و جز اینها (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : شم‍ مختلف مجله از مهر 1332 تا مرداد 1358؛ نیز افشار، 682).
دورۀ دوم، از مرداد 1358 (شم‍ 3-4 از س 24) تا بهار و تابستان 1389 (شم‍ 191، آخرین شماره): در این دوره، مجله زیر نظر یا به مدیرمسئولی رئیسان دانشکدۀ ادبیات و نظارت هیئت تحریریه (سید جعفر شهیدی، رضا داوری اردکانی، محمدابراهیم باستانی پاریزی، محسن ابوالقاسمی و جز اینها) یا هیئت عالی مشاوره و داوری (به عضویت شماری از استادان دانشکده یا دانشگاههای دیگر)، و همچنین در دوره‌ای نیز با همکاری معاون پژوهشی و سرپرست انتشارات (امیرمحمود انوار) و گاه به سردبیری یکی از استادان دانشکده منتشر می‌شد. مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، همچنین بر‌اساس رأی صدودوازدهمین جلسۀ کمیسیون بررسی اعتبار نشریات علمی کشور، در 7 بهمن 1374، حائز درجۀ علمی و پژوهشی شده، و عنوان آن نیز با ثبت شمارۀ استاندارد 228‘2-026‘1 به مجلۀ بین‌المللی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تغییر یافته است (نک‍ : 1374 ش، س 33، شم‍ 1-4).
از پاییز 1379 ش تا پایان این دوره (از شم‍ 155 تا شم‍ 191)، این مجله، عنوان مجلۀ علمی و پژوهشی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران را یافت. مجله در قطع وزیری و دربردارندۀ مقالاتی به قلم استادان گروههای آموزشی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی بود. ازلحاظ محتوایی و تأثیرگذاری در عرصۀ فرهنگ و تحقیقات علمی، مقالات این دورۀ مجلۀ دانشکده، قابل قیاس با مقالات دورۀ اول نیست. در این دوره، برخی از گروههای آموزشی دانشکدۀ ادبیات (زبان و ادبیات فارسی، فلسفه، و ... ) نشریۀ اختصاصی گروه خود را تحت عنوان ضمیمۀ مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی منتشر می‌کردند (مثلاً نشریۀ اختصاصی گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی، 1360 ش، شم‍ 1).
دورۀ سوم، از 1388 ش بب‍ : در این دوره، هریک از گروههای آموزشی، مجله‌ای ویژۀ گروه خود تدوین و منتشر کردند. این مجلات که روی جلد همۀ آنها قید «علمی و پژوهشی» و «دانشکدۀ ادبیات و ... » دیده می‌شود، اینها ست: ادب فارسی، ادب عربی، پژوهشهای علوم تاریخی، مطالعات باستان‌شناسی، پژوهشهای زبانی، پژوهش‌نامۀ نقد ادبی و پژوهشهای ایران‌شناسی. رئیس وقت دانشکدۀ ادبیات، مدیرمسئول تمام این مجلات است. یکی از استادان نیز سردبیری نشریۀ گروه آموزشی خود را بر عهده دارد و هیئت تحریریه هم در انتشار آن مشارکت می‌کند. ساختار مقالات این مجلات، مطابق آیین‌نامۀ مجلات علمی و پژوهشی است (چکیده، واژه‌های کلیدی، مقدمه، نتیجه، پی‌نوشتها و یادداشتها، منابع). در مقدمۀ هر شماره، ویژگیهای کلی و جزئی مقالات در پذیرش و شیوه‌های ارجاع به منابع ذکر شده است. در امور فنی مجله نیز (طراحی جلد، حروف‌نگاری و صفحه‌پردازی) کوششهایی در حفظ شأن یک مجلۀ معتبر و موجه دانشگاهی مشهود است (از‌جمله، نک‍ : مجلۀ علمی ـ پژوهشی ادب فارسی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 1388 ش، شم‍ 1).

مآخذ

افشار، ایرج، نادره‌کاران (سوک‌نامۀ ناموران فرهنگی و ادبی)، تهران، 1383 ش؛ دیباجی، ابراهیم، فهرست مقالات مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، تهران، 1365 ش؛ سیاسی، علی‌اکبر، گزارش یک زندگی، تهران، 1386 ش؛ صدیق، عیسى، یادگار عمر، تهران، 1354 ش؛ طاهری، فرهاد، «دیروز و امروز دانشکدۀ ادبیات»، نامۀ روشن، به کوشش طهمورث ساجدی و احمد اداره‌چی گیلانی، تهران، 1392 ش؛ مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 1332 ش بب‍ ، شم‍ مختلف.

فرهاد طاهری