دارالندوه

دارُالنَّدْوه، خانه‌ای نزدیک کعبه، که بزرگان قریش در مکه، پیش و اندکی پس از ظهور اسلام برای رایزنی و مشورت، در آن گرد می‌آمدند.
ندوه از «ندی» به معنای جماعت (ابن‌منظور، ذیل واژه) و انجمن است ( لغت‌نامه ... ، ذیل ندوه؛ نیز نک‍ : زریاب، 42). دارالندوه نماد گونه‌ای از حکومت شورایی در مکه بود و تا آنجا که می‌دانیم در میان سایر اعراب سابقه نداشت (همانجا؛ برای تفصیل، نک‍ : عسلی، 1 / 78 بب‍‌ ). بزرگان قریش نه‌تنها برای تصمیم‌گیری برای امور سیاسی مهم از قبیل جنگ و مانند آن در دارالندوه گرد می‌آمدند، بلکه حتى در باب ازدواج میان زنان و مردان قبیله و آیین بلوغ دختران نیز در آنجا حضور می‌یافتند (ابن‌هشام، 1 / 125؛ بلاذری، انساب ... ، 1 / 52، فتوح ... ، 1 / 60؛ ازرقی، 1 / 110؛ نیز نک‍ : علی، 4 / 655؛ دلّو، 2 / 363). درواقع، دارالندوه که نشانه‌ای از سیطرۀ قریش بر مکه بود (همو، 2 / 365)، به‌نحوی دارالحکومۀ شهر نیز به شمار می‌رفت (علی، 5 / 272).
دارالندوه، در جهت شمالی کعبه، خانۀ قُصَی نیای بزرگ قریش بود (بلاذری، همانجا؛ یعقوبی، 1 / 275؛ ازرقی، 2 / 109، 252)، و بدیهی است که امور مربوط به قبیله، در زمان قصی، در آنجا حل‌وفصل می‌شده است (طبری، 2 / 258- 259). محتمل است که نهاد دارالندوه به‌مرور شکل یافته باشد، اما در روایات، تأسیس این نهاد به قصی منسوب شده است (بلاذری، همانجا؛ ابن‌درید، 155؛ ازرقی، 1 / 109)، و گفته‌اند چون قصی مناصب مهم مکه را میان فرزندانش تقسیم می‌کرد، دارالندوه را به عبدالدار بخشید (ابن‌هشام، 1 / 130، 480؛ ابن‌سعد، 1 / 73؛ بلاذری، انساب، 1 / 53؛ یعقوبی، 1 / 277؛ ازرقی، 1 / 110).
با پیشرفت قریش، گویا استفاده از دارالندوه نیز گسترش یافت، چنان‌که بنابر روایتی، مربوط به اندکی پس از جنگ بدر، ابوسفیان کاروان تجاری شهر را در دارالندوه نگه داشت و به‌طور غیرمعمول، از پخش اموال آن خودداری کرد (واقدی، 1 / 199؛ بلاذری، همان، 1 / 312)؛ یا دست‌کم در یک مورد مربوط به پس از هجرت، از دارالندوه به‌عنوان یکی از مکانهای اطعام قریش نام برده شده است (واقدی، 2 / 581).
آگاهی ما در باب جزئیات مربوط به دارالندوه بسیار اندک است؛ البته ازآنجاکه گردهمایی در دارالندوه برای رایزنی و تصمیم‌گیری بود (علی، 4 / 47)، عضویت در آن، تاآنجا‌که می‌دانیم، دست‌کم شرط سنی داشت و گرچه همگی فرزندان قصی عضو دارالندوه بوده‌اند، اما دیگر اعضای تیره‌های قریش برای ورود به این نهاد می‌بایست دست‌کم 40 سال سن می‌داشتند (ازرقی، 1 / 109، 2 / 253). گفته‌اند تنها ابوجهل (ه‍ م) ــ از تیرۀ بنی‌مخزوم قریش ــ بدین سبب که کاردان و رأی‌آزموده شمرده می‌شد، در 30سالگی اجازۀ ورود به این انجمن را یافت (نک‍ : ابن‌درید، همانجا؛ دربارۀ ممانعت از ورود ابن‌زِبعرى <ه‍ م> به دارالندوه، نک‍ : ابن‌حبیب، 343).
در پاره‌ای از حوادث پیش از اسلام، به اجتماع قریشیان در دارالندوه اشاره شده است، مانند ماجرای حلف‌الفضول (مسعودی، 3 / 9؛ دربارۀ نوشتن عهدنامه‌ای در دارالندوه، نک‍ : ابن‌سعد، 1 / 85؛ بلاذری، همان، 1 / 71). در دورۀ پس از ظهور اسلام، برای مشورت در باب مقابله با پیامبر (ص) (همان، 1 / 133) یا توطئۀ قتل آن حضرت، اندکی پیش از هجرت، جلسۀ دارالندوه تشکیل شد (ابن‌هشام، همانجا؛ ابن‌سعد، 1 / 227؛ نیز نک‍ : ابن‌فهد، 1 / 358). پس از هجرت نیز، مشرکان برای پیکارهای احد (واقدی، 1 / 203) و خندق (همو، 2 / 443؛ ابن‌فهد، 1 / 444) در دارالندوه درفش جنگ برافراشتند.
دارالندوه تا خلافت معاویه در دست فرزندان عبدالدار بود، اما در 44 ق / 664 م، که معاویه به حج رفت، دارالندوه را به مالی هنگفت خرید (ابن‌سعد، 1 / 77؛ بلاذری، همان، 1 / 53، فتوح، همانجا؛ ازرقی، 2 / 110) و آن را به دارالامارۀ شهر تبدیل کرد (همانجاها؛ نیز نک‍ : مسعودی، 3 / 202). در دورۀ سیطرۀ عبدالله بن زبیر بر حجاز (خلیفه، 1 / 316؛ ابن‌سعد، 5 / 102؛ بلاذری، انساب، 4(2) / 48؛ ازرقی، 1 / 207)، و در خلافت منصور (ابن‌جوزی، 8 / 48؛ ابن‌فهد، 2 / 180، 182) و مهدی عباسی (ازرقی، 2 / 36-37)، از دارالندوه به‌عنوان اقامتگاه خلیفه نام برده شده است (نک‍ : ابن‌سعد، 1 / 77)، تا آنکه هارون‌الرشید، جای دیگری را به دارالاماره اختصاص داد (ازرقی، 2 / 110)؛ شاید بدین‌سبب که دارالندوه عملاً به یکی از ابواب مسجدالحرام تبدیل شده (همو، 2 / 93-94)، و در ادوار مختلف با توسعۀ مسجدالحرام، تغییر کلی یافته بود (ازرقی، 2 / 110؛ نیز نک‍ : ابن‌فهد، 2 / 173). به نوشتۀ ابومحمد خزاعی (د 308 ق / 920 م)، بنای بازمانده از دارالندوه مدتی محل اقامت کارگران بود و بعدها وضوگاه حاجیان شد، تا آنکه در 281 ق / 894 م، در خلافت معتضدباللٰه تخریب، و به جای آن، مسجد باشکوهی بنا کردند (ازرقی، 2 / 110-111؛ ابن‌فهد، 2 / 349-350).

مآخذ

ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1412 ق / 1992 م؛ ابن‌حبیب، محمد، المنمق، بیروت، 1405 ق / 1958 م؛ ابن‌درید، محمد، الاشتقاق، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1375 ق / 1958 م؛ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، دارصادر؛ ابن‌فهد، عمر، اتحاف الورى باخبار ام القرى، به کوشش فهیم محمد شلتوت، قاهره، 1375 ق؛ ابن‌منظور، لسان؛ ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش مصطفى سقا و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه؛ ازرقی، محمد، اخبار مکة، به کوشش رشدی صالح ملحس، مکه، 1385 ق / 1965 م؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج 1، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، 1959 ق، ج 4(2)، به کوشش ماکس شلوسینگر، بیت‌المقدس، 1936 م؛ همـو، فتوح البلدان، به کـوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، 1956 م؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1960 م؛ دلّو، برهان‌الدین، جزیرة العرب قبل الاسلام، بیروت، 1989 م؛ زریاب، عباس، سیرۀ رسول‌الله (ص)، تهران، 1370 ش؛ طبری، تاریخ؛ عسلی، خالد، دراسات فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد، 2002 م؛ علی، جواد، تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد / بیروت، 1968 م؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش شارل پلا، بیروت، 1966 م؛ واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، 1966 م؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1375 ق / 1955 م.

بخش تاریخ