دارالکتب المصریه

دارُ الْکُتُبِ الْمِصْریَّة، از جملۀ مهم‌ترین و غنی‌ترین کتابخانه‌های عمومی (المکتبة العامه) جهان که همواره مرجع بسیاری از محققان جهان، و گنجینۀ نفیس کتب خطی و آثار چاپی کم‌نظیر در موضوعات مختلف است. در حال حاضر، شمار کتب این کتابخانه بیش از 12‌میلیون نسخه است، که حافظۀ تاریخی و میراث فرهنگی مردم مصر به شمار می‌رود و حاوی بی‌نظیرترین متون خطی و کتیبه‌های با‌ارزش تاریخی و فرهنگی از سده‌های متوالی تاریخ مصر و جهان محسوب می‌شود (بعلبکی، 2 / 1142).
این کتابخانه توسط وزیر معارف وقت مصر، علی پاشا مبارک ( الموسوعة ... ، 1 / 772) در 30 نیسان (مارس) 1870 م، در یکی از قصرهای برادر اسماعیل خدیو مصر، مصطفى فاضل ‌پاشا، واقع در «درب‌ الجمامیز» تأسیس شد (جواهری، 116) و بلافاصله، تمامی کتابهای موجود در مسجدها و کتابخانه‌های نهادهای فرهنگی دیگر و خزاین ادارۀ اوقاف، به همراه نقشه‌های عربی و شرقی و آثار انگلیسی، به‌ویژه کتابهای موقوفۀ انجمن مصری در 1289 ق / 1872 م و جز آنها در این کتابخانه جمع آمد ( الموسوعة، همانجا). 4 سال بعد، کتابخانۀ شخصی مصطفى فاضل‌ پاشا، که بالغ بر 500‘3 جلد کتاب بی‌نظیر خطی بود، تماماً وقف کتابخانه شد و رفته‌رفته، موجودی کتابخانه، اعم از خطی و چاپی، رو به افزایش گذاشت تا اینکه بخش اعظم کتابخانه در 1306 ق / 1889 م به مکان دیگری از قصر منتقل شد (جواهری، همانجا). در 1322 ق / 1904 م، شمار نسخه‌های آن به 000‘54 جلد رسید و بلافاصله، پس از افزوده‌شدن کتابخانه‌های کوچک پراکندۀ دیگر، بالغ بر 000‘90 جلد کتاب به زبانهای مختلف دنیا شد («آشنایی ... »، 78- 79).
از جملۀ مجموعه‌های خطی مهم اهدایی به دار الکتب می‌توان به این موارد اشاره کرد: کتابخانۀ ‌امیر ابراهیم حلیم (641 نسخه)، کتابخانۀ خلیل آغا (686 نسخه)، کتابخانۀ شیخ محمد عبده (108 نسخه)، کتابخانۀ احمد طلعت بک (د 1927 م، 549‘9 نسخه)، کتابخانۀ قونیه (محمد‌علی پاشا) در شهر قونیه (440‘2 نسخه)، کتابخانۀ تیموریه (تیمور ‌پاشا) (673‘8 نسخه)، کتابخانۀ زکیه (احمد زکی پاشا) (482‘1 نسخه) (جواهری، 117) و مجموعه‌های دیگری از عمر طوسون، کمال‌الدین حسین، یوسف کمال و دیگر افراد ( الموسوعة، همانجا).
در این مجموعۀ عظیم، آثار گران‌قدری چون مصحفهای خطی روی پوست و نیز کتابهای مختلف در زمینۀ زبان‌شناسی، قانون، تاریخ عرب، علوم فقه و شریعت اسلامی، که بیشتر آنها را فرانسویها، انگلیسیها و ایتالیاییها از اقصا نقاط دنیا آورده بودند، موجود است. در بخش مخطوطات، بیش از 000‘52 نسخۀ خطی و کتیبه‌هایی مربوط به سالهای 86، 90 و 91 ق نگهداری می‌شود. در این کتابخانه، از نسخه‌های خطی موجود میکروفیلم تهیه می‌شود و در اختیار محققان قرار می‌گیرد (نک‍ : سید، 185-190؛ عمر، 2 / «ج»). از نفایس مخطوطات موجود در این کتابخانه می‌توان به دست‌نوشتهای امام محمد غزالی، نسخۀ مصور البطرۀ ابن‌احنف از 560 ق / 1165 م و الاغانی ابوالفرج اصفهانی؛ نیز نسخه‌های نفیسی از بوستان سعدی، شاهنامۀ فردوسی، مثنوی معنوی مولوی و جز آنها اشاره کرد (دربارۀ نوادر مخطوطات، نک‍ : سید، 29-44؛ الموسوعة، 1 / 772).
چند سال پس از تأسیس کتابخانه، با توجه به نامساعد‌بودن مکان و افزایش حجم موجودی آن، تصمیم بر گسترش فضا و تغییر محل آن گرفته شد (جواهری، 116). ساختمان کتابخانۀ ملی واقع در «باب ‌الخلق» ــ میدان احمد ماهر ــ ( الموسوعة، همانجا) در قصر محمد ثاقب پاشا، وزیر کار مصر در دورۀ محمد‌علی بود تا اینکه دولت این ساختمان را خریداری، و به محل «محکمۀ استیناف» تبدیل کرد و در 1318 ق / 1900 م، محکمه به مکان دیگری منتقل، و قصر کلاً تخریب شد و ساختمان دار ‌الکتب المصریه در محل آن، و به سبک عربی و اسلامی احداث، و در 1320 ق / 1902 م، افتتاح شد («آشنایی»، 78).
در 1329 ق / 1911 م، تغییر و تعدیلاتی در قوانین اداری کتابخانه اعمال شد که به‌موجب آن، کتابخانه تابع ادارۀ معارف عمومی گردید؛ 7 تن به‌عنوان هیئت مدیره برای ادارۀ امور آن در نظر گرفته شد؛ همچنین بخشهای مختلفی برای سرویس‌دهی به کودکان، دانش‌آموزان و زنان راه‌اندازی، و شروطی برای مراجعان از‌لحاظ سنی در قوانین کتابخانه تعریف شد (جواهری، همانجا).
در پایان دهۀ 1950 م، دولت حکمـی را برای تأسیس ساختمان جدید دار الکتب در منطقۀ رملۀ بولاق، در ساحل رود نیل، در مساحتـی قریب بـه 000‘15 مـ2 صـادر کـرد کـه مجموعـه‌ای از کارشناسان و مهندسان مشهور مصری و جهانی بر ساخت آن نظارت داشتند. کار احداث بنا مصادف با سالگرد انقلاب در 1381 ق / 1961 م آغاز (همانجا)، و پس از اتمام در 1389 ق / 1969 م، تمامی موجودی آن به ساختمان جدید منتقل شد.
در 1971 م، طی حکمی، این کتابخانه به هیئت عمومی کتاب ضمیمه شد؛ از‌این‌رو، ساختمان دار الکتب را مشترکاً با هیئت عمومی تقسیم کردند و ساختمان قدیم کتابخانه در باب‌ الخلق به‌عنوان کتابخانۀ مرکزی و عمومی شهر قاهره در نظر گرفته شد (نک‍ : سید، 325-331؛ جواهری، 117).
در خلال سالهای اخیر، سمیر سرجان، رئیس شورای عمومی کتاب، تلاشهای فراوانی در زمینۀ نشر و بسط کتاب و گسترش کتابخانه‌ها به عمل آورد؛ همچنین، امین عبد‌المجید، برندۀ جایزۀ ایرانی موقوفات محمود افشار در زمینۀ نشر و بسط زبان فارسی در خارج، از جملۀ کارکنان آنجا ست.
دار الکتب افزون‌بر آنکه کتابخانه‌ای عظیم به شمار می‌رود، از همان آغاز، از امکانات چاپخانه نیز بهره‌مند بود. نخستین کتاب چاپ دار الکتب به نام صبح‌ الاعشى اثر قلقشندی در 1911 م انتشار یافت. در 1914 م، سرپرستی بخش نشر به برناردو مورتز سپرده شد (همانجا).
دار الکتب کتابخانه‌ای عادی یا مرکز نشر صرف نیست، بلکه به‌عنوان یک مرکز پژوهشی از بخشهایی چون مرکز «تحقیق ‌التراث»، مرکز تاریخ معاصر مصر، مرکز توسعۀ کتاب، بخش مرمت و دیگر بخشها تشکیل شده است (سید، 95-96). عمدۀ کار این بخش، نشر آثار مهم دورۀ اسلامی به‌صورت منقح و مصحح است و تاکنون، اغلب آثار مهم از‌جمله الاغانی، صبح الاعشى، نهایة الادب نویری، تفسیر قرطبی و دیوان مهیار دیلمی و دهها اثر دیگر در این مرکز پژوهشی تصحیح و منتشر شده است (نک‍ : همو، 91-94)؛ همچنین، مجله‌ای در زمینۀ نقد در این کتابخانه منتشر می‌شود (همو، 209).
کارمندان این کتابخانه افراد عادی نبودند و عمدتاً از میان فضلا و ادبای برجستۀ مصر انتخاب می‌شدند و رؤسای آن از آغاز، عبارت بودند از: احمد لطفی سید (نخستین رئیس مصری کتابخانه در 1332 ق / 1914 م)، عبدالحمید ابوهیف، منصور فهمی، حافظ ابراهیم، احمد نسیم، احمد رامی، توفیق حکیم، امین خولی (نک‍ : جواهری، همانجا؛ «آشنایی»، 79)، صلاح‌الدین محمد حنفی، عبدالمنعم محمد عمر، احمد عابدین و چند تن دیگر. همچنین 5 تن از متولیان خـارجی که در بدو تـأسیس، مدتی متـولی این کتـابخـانه بودند، عبارت‌اند از: اشترن، اشپیتا، فولوز، مورتز و شاده ( الموسوعة، 1 / 772؛ نیز نک‍ : جواهری، همانجا).
یکی از بخشهای مهم دار الکتب مخزنی است که به نام «سالن قرآن عثمان» مشهور است؛ از جملۀ آثار ارزنده‌ای که در این مخزن نگهداری می‌شود، قرآن عثمان به خط کوفی کهن بی‌نقطه است که روی پوست آهو در 77 ق / 696 م کتابت شده است؛ همچنین، قرآن منسوب به امام جعفر صادق (ع)، و قرآنهای اهدایی سلاطین مختلف از هند و عثمانی و جز آنها.
از بخشهای دیگر کتابخانه سالن مطالعه است که بخش فهارس و منابع کتاب‌شناسی در این قسمت قرار گرفته‌اند. فهارس مشتمل بر فهرست مؤلفان، عناوین و موضوعات کتابهای موجود در کتابخانه است؛ همچنین، آرشیو مطبوعات ادواری مصر در این بخش نگهداری می‌شود که کهن‌ترین روزنامۀ عربی موجود، موسوم به الوقائع ‌المصریه (از 1263 ق / 1847 م) است. افزون‌بر آن، در این بخش، نمایه‌ای از تمامی مطبوعات مصر بر‌حسب تاریخ نشر تدوین شده، و به چاپ رسیده است («آشنایی»، همانجا).
از بخشهای دیگر کتابخانه، سالن هنر و موسیقی است که مشتمل بر کتب مربوط به هنر و نمایشگاه دائمی از آثار هنری است؛ در بخش موسیقی نیز قدیم‌ترین صفحه‌های موسیقی مصر و کلاسیک جهان از‌جمله آثار بتهوون، باخ، چایکوفسکی و واگنر، و نیز از هنرمندان برجستۀ مصری، چون سید درویش و عبده حامولی و دیگر افراد نگهداری می‌شود (همان، 79-80).
به‌جز ساختمان مرکزی، دار الکتب دارای 26 کتابخانۀ عمومی و فرعی در سراسر قاهره است. 3 کتابخانۀ آمریکایی با 000‘8 نسخه کتاب از جملۀ آنها ست (برای اطلاع بیشتر، نک‍ : همان، 80؛ جواهری، همانجا).
تا امروز، فهرست مخطوطات دار الکتب به اشکال مختلف منتشر شده است و غالباً به‌صورت موضوعی شامل مصاحف، علوم دینی، نحو، ادب، تاریخ، جغرافی، هیئت، ریاضی، طب، صیدله، دانشهای عام، مرقعات و غیره ترتیب یافته‌اند (نک‍ : من نوادر ... ، سراسر اثر) و مخطوطات معرفی‌شده‌ در آنها عمدتاً به زبان عربی، فارسی، ترکی و هندی است (عابدین، «ط»).
 از جملۀ فهرستهای مختلفی که از کتب خطی کتابخانه تهیه شده است، می‌توان به اینها اشاره کرد: فهرست «مخطوطات عربی مصطلح حدیث و رجال» در 1375 ق / 1956 م در یک مجلد که معرفی نسخ مزبور تا 1354 ق / 1935 م را شامل می‌شود (عمر، 1 / «د»)؛ «فهرست مخطوطات عربی از 1936 تا 1955 م» تألیف فؤاد سید، امین مخطوطات در کتابخانه، در 1381-1383 ق / 1961-1963 م در 3 مجلد؛ همچنین فهرست مخطوطات فارسی در دو جلد: جلد نخست در 1305 ق / 1888 م، و جلد دوم در 1358 ق / 1939 م تألیف و منتشر شده بود، که در 1386 ق / 1966 م با عنوان فهرس المخطوطات الفارسیة ــ که معرفی نسخ فارسی موجود در کتابخانه تا 1383 ق را شامل می‌شد ــ زیر نظر نصرالله مبشر طرازی، رئیس بخش فهارس شرقی در دار الکتب، به‌صورت الفبایی تنظیم، تکمیل و باز‌چاپ شد (حنفی، 1 / «ج» ـ «د»).
از دو جلد فهرست نسخ فارسی نصرالله مبشر طرازی، در 1388 ق / 1968 م، فهرست توصیفی مخطوطات فارسی مصور و مینیاتوردار استخراج، و با مقدمۀ ثروت عکاشه منتشر شد (نک‍ : عابدین، همانجا).

مآخذ

«آشنایی با دار الکتب مصر»، دوماهنامۀ آینۀ پژوهش، تهران، 1371 ش، س 2، شم‍ 6؛ بعلبکی، منیر، موسوعة المورد العربیة، به کوشش رمزی بعلبکی، بیروت، 1990 م؛ جواهری، خیال، «دار الکتب المصریة»، الموسوعة العربیة، دمشق، 2004 م، ج 9؛ حنفی، صلاح‌الدین محمد، مقدمه بر فهرس المخطوطات الفارسیة، به کوشش نصرالله مبشر طرازی، قاهره، 1966 م؛ سید، ایمن فؤاد، دار الکتب المصریة، تاریخها و تطورها، بیروت، 1417 ق / 1996 م؛ عابدین، احمد، مقدمه بر الفهرس الوصفی للمخطوطات الفارسیة المزینة بالصور و المحفوظة بدار الکتب نصرالله مبشر طرازی، قاهره، 1968 م؛ عمر، عبدالمنعم محمد، مقدمه بر فهرست المخطوطات فؤاد سید، قاهره، 1380-1382 ق / 1961-1963 م؛ الموسوعة العربیة المیسرة، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛ من نوادر مخطوطات دار الکتب المصریة، قاهره، 1988 م.

یوسف بیگ‌بابا‌پور