خیاط، ابوعلی

خَیّاط، ابوعلی یحیی بن غالب، منجم و احکامیِ سدۀ 2 و 3 ق / 8 و 9 م. در آثار لاتینی، نام وی به‌صورت Albohali آمده است (کارمودی، 49). از زندگی وی آگاهی چندانی در دست نیست، جز آنکه از شاگردان ماشاءاللٰه یهودی (د ح 200 ق)، منجم معروف دورۀ عباسی، بوده است (ابن‌ندیم، 276). دربارۀ تاریخ درگذشت خیاط اختلاف‌نظر وجود دارد؛ برخی آن را حدود سال 220 ق / 835 م (زوتر، 10)، برخی در ربع اول قرن 3 ق (GAS, III / 120)، و برخی دیگر در 240 ق / 854 م (روزنفلد، 21؛ GAL, I / 250) دانسته‌اند.
آثار ابوعلی خیاط بیشتر در زمینۀ موالید و تاریخ احکام نجوم است و تنها اندکی از آنها باقی مانده است. برگردان برخی از این آثار به لاتینی در سدۀ 12 م، تأثیر بسزایی در رشد احکام نجوم اروپای آن زمان داشته است (نک‍ : دنبالۀ مقاله). این آثار عبارت‌اند از:
1. الموالید یا کتاب فی جملة الادلة علی الموالید من احکام النجوم (ابن‌ندیم، همانجا؛ ابن‌طاووس، 206؛ روزنفلد، همانجا). مرجع اصلی خیاط در این اثر کتاب الموالید ماشاءاللٰه بوده که اصل آن از میان رفته است. وی در بخشی از کتاب، 12 زایجه ــ نموداری از موضع سیارات در زمان تولد اشخاص که برای پیش‌گویی آیندۀ آنهـا از آن استفـاده می‌شده است ــ بـه نقـل از ماشاءاللٰه ذکر کرده، و به تحلیل آنها پرداخته است. برخی از این زایجه‌ها دقیقاً از پنج رسالۀ دُروتئوس گرفته شده‌اند و دیگر زایجه‌ها ــ آن‌گونه کـه تحلیل آنها نشـان می‌دهد ــ مربـوط بـه سده‌های 5 و 6 م هستند (نک‍ : کندی، 146-174؛ پینگری، 161؛ هُلدن، 112؛ نیز دروتئوس، گ 11 پ ـ 12 پ؛ برای آگاهی از محتوای اجمالی کتاب، نک‍ : اولمان، 312). این کتاب دو بار به لاتینی ترجمه شده است: یک بار به قلم پلاتوی تیوولی در 1136 م که گویا ابراهیم برحیه نیز در این ترجمه دست داشته است، و بار دوم به دست یوحنای اشبیلی در 1153 م. ترجمۀ اخیر در 1546 و 1549 م در نورنبرگ به چاپ رسید. ترجمۀ انگلیسی همین برگردان به قلم هلدن در 1988 م چاپ شده است (نک‍ : سارتن، I / 569, II / 170؛ لوی، 23). نسخه‌های متعددی از این اثر بر جای مانده است (نک‍ : GAS, VII / 121؛ کینگ، 2 / 675-676). همچنین رساله‌ای فارسی با عنوان رسالة فی احکام النجوم مبنیة على رسالة ابی علی خیاط، از مؤلفی ناشناخته، بر جای مانده که در آن، از قرارگرفتن کواکب در خانه‌ها (بیتها)ی احکام نجومی و تأثیر آن بر مولود بحث شده است (نک‍ : همو، 2 / 1091).
2. المسائل المستدل علیها من البیوت الاثنى عشر و الکواکب السبعة (نک‍ : ابن‌ندیم، 276؛ GAS، همانجا)، که در بعضی نسخه‌ها عنوان آن به‌صورت سر العمل فیه مسائل فی البروج الاثنى عشر (GAL، همانجا) آمده است. خیاط این کتاب را در زمینۀ مسائل (شاخه‌ای از احکام نجوم که در آن روش پاسخ‌گویی به پرسشهایی چون یافتن اشیاء گم‌شده، یافتن دزد، پی‌بردن به درستی اخبار و جز آنها بررسی می‌شود) نگاشته، و در آن همچون اثر پیشین، بیشتر به نقل دیدگاههای ماشاءاللٰه پرداخته است (برای آگاهی از فهرست بابهای کتاب، نک‍ : آلوارت، شم‍ 5876). همچنین ارجاعات متعددی به گفتار حکمایی چون والنس، دروتئوس، بطلمیوس، اوطوقیوس و عمر بن فرخان طبری در آن آمده است (دربارۀ نسخه‌های باقی‌مانده، نک‍ : مرکزی، 17 / 58؛ ملک، 6 / 258). گزیده‌هایی از این کتاب با نام فوائد من کلام ابی علی تتعلق بالاحکام فی علم الفلک ( فوائد الفلکیة) بر جای مانده است (نک‍ : زوتر، 10؛ نیز GAL, S, I / 394؛ GAS، همانجا؛ ظاهریه، 281؛ کینگ، 2 / 676).
3. احکام و اختیارات، رساله‌ای دربارۀ مسائل و نیز اختیارات (شاخه‌ای از احکام نجوم که هدف آن تعیین زمان مناسب برای انجام‌دادن کارها ست). در فهرستهای کهن مانند الفهرست ابن‌ندیم اشاره‌ای به این اثر نشده است؛ ازاین‌روی، این اثر ممکن است تلفیقی متأخر از دیگر آثار وی باشد (برای آگاهی از فهرست بابهای این اثر، نک‍ : کینگ، 2 / 672-674).
4. تحویل سنی العالم، که تنها گزیده‌هایی از آن باقی مانده است (نک‍ : ابن‌ندیم، 276؛ GAS، همانجا).
برخی از دیدگاهها و روشهای خیاط به‌واسطۀ آثار احکامیان پس از وی به دست ما رسیده است؛ ازجمله ابوالصقر قبیصی (سدۀ 4 ق) در مسئلۀ دوازدهم رسالۀ فی امتحان المنجمین روش ابوعلی خیاط را در محاسبۀ سهام (چون سهمِ سعادت، ... ) آورده است (نک‍ : رجب، 93-95؛ بِرنِت، 7). ابوسعید احمد بن عبدالجلیل سجزی (سدۀ 4 ق) نیز در بخشی از رسالۀ موالید از مجموعۀ الجامع الشاهی (ص 276- 279)، به نقل دیدگاه ابوعلی خیاط دربارۀ تأثیر کواکب بیابانی بر ویژگیهای مولود و پیش‌بینی آیندۀ او پرداخته است. همچنین در نسخه‌ای خطی که مِستْرِس (ص 407) معرفی کرده، برخی از دیدگاههای خیاط دربارۀ روابط و تأثیرات احکامیِ کواکب بر یکدیگر آمده است. در اثری از مؤلفی ناشناخته، به نام مختصر التلخیص فی احوال الملل و الدول و الادوار و القرانات، به کتاب قراناتِ ابوعلی خیاط (که شاید همان کتاب الدول باشد) و دیدگاه وی در این زمینه اشاره شده است (نک‍ : دانش‌پژوه، 4 / 447). نیز در نسخۀ شمارۀ 938 کتابخانۀ اسکوریال گزیده‌هایی از روش ابوعلی خیاط در پیش‌بینی میزان بارندگی، براساس موقعیت خورشید و ماه در هر برج، آمده است (درنبورگ، 50). ابن‌ابی‌الرجال شیبانی (سدۀ 5 ق / 11 م) در البارع فی احکام النجوم هنگام بحث از روش پاسخ‌گویی به پرسش افراد «دربارۀ آنچه که در خواب دیده‌اند»، روش ابوعلی خیاط را ذکر کرده و به نقد آن پرداخته است (گ 93 پ ـ 94 ر).
ابن‌ندیم کتابهایی را از خیاط برمی‌شمرد (همانجا) که تاکنون نسخه‌ای از آنها یافت نشده است: المدخل؛ المعانی؛ الدول؛ تحویل سنی الموالید؛ المنثور که آن را برای یحیی بن خالد برمکی نگاشته است؛ قضیب الذهب؛ و النکت.

مآخذ

ابن‌ابی‌الرجال، علی، البارع فی احکام النجوم، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مرکز، شم‍ 79؛ ابن‌طاووس، علی، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم، 1363 ق؛ ابن‌ندیم، الفهرست، به کوشش گوستاو فلوگل، لایپزیگ، 1981-1982 م؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و ایرج افشار، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، نسخه‌های خطی، تهران، 1344 ش؛ دُروتئوس، پنج رساله، نسخۀ خطی موجود در ینی‌جامع استانبول، شم‍ 784؛ سجـزی، احمد، الجامع الشاهی، نسخۀ خطی موجود در دانشگاه تهران، شم‍ 776‘6؛ ظاهریه، خطی (علم الهیئة و ملحقاته)؛ کینگ، دیوید، فهرس مخطوطات العلمیة المحفوظة بدار الکتب المصریة، قاهره، 1986 م؛ مرکزی، خطی؛ ملک، خطی؛ نیز:

Ahlwart; Burnett, C. et al., Al-Qabīṣī: The Introduction to Astrology, London / Turin, 2004; Carmody, F. J., Arabic Astronomical and Astrological Science in Latin Translation, Berkeley / Los Angeles, 1956; Derenbourg, H., Les Manuscrits arabes de l’Escurial, Paris, 1903; GAL; GAL, S; GAS; Holden, J., A History of Horoscopic Astrology From the Babylonian Period to the Modern Age, Washington D. C., 2006; Kennedy, E. S. and D. Pingree, The Astrological History of Māshā’allāh, Massachusetts, 1971; Levey, M., «Abraham Bar Ḥiyya Ha-Nasi», Dictionary of Scientific Biography, New York, 1970, vol. I; Mestres, A., «Maghribī Astronomy in the 13th Century», From Baghdad to Barcelona, Barcelona, 1996, vol. I; Pingree, A., «Māshā’allāh», Dictionary of Scientific Biography, New York, 1974, vol. IX; Ragep, J. and E. S. Kennedy, «A Description of Ẓāhiriyya (Damascus) MS 4871», Journal for the History of Arabic Science, 1981, vol. V; Rosenfeld, B. and E. Ihsanoğlu, Mathematicians, Astronomers, and Other Scholars of Islamic Civilization, Istanbul, 2003; Sarton, G., Introduction to the History of Science, 1927; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900; Ullmann, M., Die Natur und Geheimwissenschaften im Islam, Leiden, 1972.

حسین روح‌اللٰهی